“Alles staat of valt met de persoon van de onderwijzer.”

Philip Kohnstamm (1875-1951) was natuurkundige en grondlegger van de pedagogiek in Nederland. Hij was pionier op het gebied van de ontwikkeling van het leren en denken en leerprocessen in de klas.

Kohnstamm was niet alleen wetenschapper, maar ook politiek actief. Hij werkte bovendien in woelige tijden gekenmerkt door de Eerste Wereldoorlog, hoge werkloosheid en opkomst van het nazisme in de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog. Een belangrijke vraag die hem bezighield binnen de pedagogiek was dan ook hoe jongeren op te voeden tot gewetensvolle mensen en verantwoordelijke burgers. De belangrijkste taak van onderwijs en opvoeding was volgens hem om mensen in staat te stellen zichzelf zoveel mogelijk te ontplooien en “te ontwikkelen naar eigen aard en aanleg”.

Volgens Kohnstamm kreeg niet iedereen daartoe de kans. Hij had kritiek op de toelatingstesten voor het middelbaar onderwijs, die te beperkt waren. Vooral achterstandskinderen waren de dupe van deze seleciemethoden. Hij legde daarmee als een van de eersten de relatie tussen sociaal milieu en onderwijskansen.

Op de vraag hoe het leerpotentieel van leerlingen beter in kaart kan worden gebracht, heeft Kohnstamm veel invloed gehad. Hij besteedde daarbij aandacht aan het verloop van het leerproces in de klas. Rode draad was dat onderwijs niet zou moeten focussen op het aanleren van parate kennis, maar zelfstandig leren denken meer centraal moet staan. Een inzicht dat hij opdeed in de denkpsychologie: intelligentie is niet statisch maar beïnvloedbaar: denken kun je leren en ontwikkelen door onderwijs. Want ‘ leren leren’ gaat niet vanzelf: kennis die je leert in de ene leersituatie wordt niet vanzelfsprekend overgedragen naar de andere. De docent speelt daarbij een belangrijke rol. “Alles staat of valt met de persoon van de onderwijzer”, is een bekende uitspraak van Kohnstamm. Hij stond aan het hoofd van het Nutsseminarium dat pedagogiekopleidingen verzorgde voor leraren in het middelbaar onderwijs. En geïnspireerd door het Daltononderwijs in Engeland pleitte Kohnstamm voor een minder rigide inrichting van het onderwijs: vrije combinatie van vakken in een losser klassenverband. Wat we nu gepersonaliseerd leren zouden noemen.

De onderwerpen waar Kohnstamm zich mee bezig hield – gelijke kansen in het onderwijs en het beste uit iedere leerling halen – zijn ook nu nog actueel. Daarbij had Kohnstamm weinig op met het onderscheid tussen leren op jonge leeftijd en het leren van volwassenen. Voor beiden geldt: hoe richt je onderwijs in zodat het iedereen de kans geeft zich te ontwikkelen? Hij paste zijn ideeën over leren en ontwikkelen bijvoorbeeld toe in projecten voor werkloze jongeren in de jaren 30. Geen klassikale aanpak, maar studieprogramma’s met een individuele benadering. Een aanpak die ook nu nog wordt toegepast in het volwassenenonderwijs.

Marieke Buisman werkt bij het Kohnstamm Instituut aan onderzoek naar beroepsonderwijs, volwasseneneducatie en laaggeletterdheid.

Yolande Emmelot werkt bij Kohnstamm Instituut aan onderzoek naar talentontwikkeling, segregatie in het onderwijs en taalachterstanden.

Referenties

Korthagen F.A.J. (1998) Leraren leren leren. Realistisch opleidingsonderwijs, geïnspireerd door Ph. A. Kohnstamm. (oratie): http://www.waarden.org/studie/hoeken/2artikelen/korthagen/
Nelissen, J.M.C. (2014). De ‘aaneensluiting’ – de psychologie van het leren denken ten tijde van Philip Kohnstamm. Reken-wiskundeonderwijs: onderzoek, ontwikkeling, praktijk, 33, 18-26.
Stichting voor Individueel onderwijs: http://www.ivio.nl/stichting-ivio/
Van Loosbroek, T (2012). Philip Kohnstamm als voorloper en inspiratiebron. Afscheidslezing Hogeschool van Amsterdam. http://www.hva.nl/kc-onderwijs-opvoeding/gedeelde-content/publicaties/publicaties-algemeen/philip-kohnstamm-als-voorloper-en-inspiratiebron.html