De weg naar huis vinden, dat we bij groen mogen oversteken, de naam van een oude vakantieliefde, het komt allemaal voort uit ons geheugen. Het geheugen is de mogelijkheid om informatie op te slaan, te bewaren en weer terug te halen (te herinneren). Maar hoe werkt ons geheugen precies? Welke soorten zijn er? En wat heeft het met leren te maken?

Om dingen te leren, is het geheugen van groot belang. Wanneer je iets nieuws leert, wordt het opgeslagen in je geheugen. We krijgen dagelijks heel veel informatie via onze zintuigen binnen. De meeste informatie slaan we niet op. Dat is maar goed ook, want anders onthouden we te veel informatie die niet van belang is. Deze natuurlijke ‘filterfunctie’ zorgt dus voor een efficiënt gebruik van onze hersenen.

Voordat we informatie uit onze omgeving opslaan in het geheugen, worden vele stappen doorlopen. Via de ogen, oren, neus en tast komt de zogenaamde sensorische informatie de hersenen binnen. De hersenen filteren deze stroom aan informatie door te focussen op een deel van die informatie. De informatie die aandacht krijgt, dringt door tot het kortetermijngeheugen. Hier kan de informatie enkele minuten worden opgeslagen. De informatie die door herhaling vaker het kortetermijngeheugen binnenkomt, wordt uiteindelijk opgeslagen in het langetermijngeheugen. Hier kan informatie minuten tot jaren blijven zitten.

Geheugen als opslagplaats

Informatie wordt opgeslagen in het geheugen, maar niet alle informatie komt terecht op dezelfde plek. Vaardigheden worden opgeslagen in het procedureel geheugen, ook wel onbewust geheugen genoemd. Dit kunnen motorische vaardigheden zijn, zoals lopen, fietsen of zwemmen. Maar ook sommige cognitieve vaardigheden, bijvoorbeeld het leren van een taal. Of een combinatie van beide: denk aan het leren spelen van een instrument.

Feitelijke kennis, bijvoorbeeld namen van dingen en personen en weetjes zoals Parijs is de hoofdstad van Frankrijk en drie maal drie is negen, worden opgeslagen in het semantisch geheugen.

Gebeurtenissen worden vastgelegd in het episodisch geheugen. Daarom kunnen we ons dat fantastische weekend met onze geliefde in Parijs herinneren, het behalen van een diploma, feestelijke of minder feestelijke verjaardagen. Het semantische en het episodische geheugen worden beide ook bewust geheugen genoemd.

Plasticiteit

Al die verschillende soorten informatie worden in ons geheugen opgeslagen, in de hersenen. Het geheugen zit niet op één plek, maar verspreid over de hersenen, in een soort netwerk. Bij zaken van het geheugen zijn verschillende van deze neurale netwerken actief, zowel in de linkerhersenhelft als in de rechterhersenhelft.

Belangrijk is vooral dat onze hersenen voortdurend in verandering zijn. Ze passen zich aan door verbindingen tussen zenuwcellen te versterken of te verzwakken. Wanneer je nieuwe dingen leert, worden nieuwe verbindingen aangelegd of bestaande verbindingen versterkt. Verbindingen die niet worden gebruikt, worden juist verzwakt. Zo gebruiken we de verwerkingscapaciteit van onze hersenen heel efficiënt. Die voortdurende verandering, of ‘reorganisatie’ van de hersenen noemen we ook wel plasticiteit.

Plasticiteit heeft een belangrijk evolutionair nut: het zorgt ervoor dat we kunnen inspelen op ontwikkelingen in onze omgeving. Denk maar aan het onthouden van telefoonnummers. Jaren geleden moesten we elk telefoonnummer opzoeken en handmatig draaien of intikken, waardoor we deze vanzelf gingen onthouden. Nu hoeven we ze alleen maar op te slaan in onze telefoon en hebben we bijna geen nummers meer paraat. Zo maken de hersenen ruimte voor andere verbindingen.

Het geheugen beïnvloeden

Plasticiteit heeft dus invloed op ons leervermogen en geheugen. Jonge hersenen zijn heel plastisch. Daarom leren kinderen zo gemakkelijk nieuwe dingen aan. De plasticiteit van de hersenen neemt enigszins af als we ouder worden. Daardoor kost het leren van nieuwe vaardigheden meer tijd en moeite en kan het bijvoorbeeld lastiger worden om de boodschappen te onthouden of de route naar een nieuwe winkel aan te leren. Ook jongeren vergeten weleens hun sleutels en maken een boodschappenlijstje om te onthouden wat ze moeten meenemen uit de supermarkt. Dus niet alle vergeetachtigheid is toe te schrijven aan de leeftijd en verminderde plasticiteit.

Spanning staat een goed werkend geheugen juist in de weg. Soms kun je niet op een naam of woord komen. Op het moment dat je iets anders gaat doen, schiet het te binnen. Dit komt omdat de druk om het meteen te weten eraf is. Bij veel ouderen speelt angst voor dementie een rol. De onzekerheid over het eigen geheugen kan ervoor zorgen dat de vergeetachtigheid toeneemt.

Ook vermoeidheid of aandachtsproblemen hebben een negatieve invloed op het geheugen. Deze factoren zorgen ervoor dat de informatie niet goed kan worden opgeslagen.

Aandacht en tijd verbeteren het geheugen juist: we onthouden vooral datgene dat we met aandacht doen en waar we tijd aan besteden. Alleen zo komt de informatie via het kortermijngeheugen in het langetermijngeheugen terecht.

Ook emoties kunnen herinneringen versterken. Waarschijnlijk weet je wel wat je gisteren hebt gedaan, maar niet meer wat je op een willekeurige dag 15 jaar geleden hebt gedaan. Bezigheden op een gewone dag komen niet langdurig in het geheugen terecht. Dat wordt anders als er die dag iets indrukwekkends is gebeurd, zoals de aanslagen in de VS op 11 september 2001.

Leren is goed voor de hersenen

Meer plasticiteit zorgt voor een beter leervermogen. Maar andersom geldt hetzelfde: door nieuwe dingen te leren, stimuleer je de plasticiteit van je hersenen. Daarmee verbeter je de gezondheid van je hersenen en ben je beter bestand tegen hersenschade.

Onze hersenen kunnen tot op hoge leeftijd nieuwe verbindingen aanleggen. Zeker als we onszelf blijven uitdagen om nieuwe dingen te leren. Hoe vaker je dit doet, des te beter het zal gaan.

Dit kan al door af en toe het automatisme te doorbreken: door een andere route naar de supermarkt te nemen, of eens een ander recept te koken. Een nieuwe taal leren of een instrument leren spelen is een extra grote uitdaging en dus extra goed voor je hersenen! Deze nieuwe activiteiten zorgen ervoor dat je je hersenen stimuleert om flexibel te blijven en nieuwe verbindingen aan te blijven maken.

Zodra een activiteit weer een automatisme wordt, maak je geen nieuwe hersenverbindingen meer aan. Blijf dus op zoek gaan naar uitdagingen en zorg voor afwisseling.

Bedenk wel dat deze training van je hersenen alleen betrekking heeft op datgene waar je op oefent. Het onthouden van een boodschappenlijstje maakt je niet beter in het aanleren van een taal. Het spelen van een online reactiespelletje maakt je niet beter in het bespelen van een viool. Je wordt alleen beter in datgene wat je traint.

Wat wel blijvend verandert, is het zelfvertrouwen. Door activiteiten te ondernemen die je hersenen in een goede conditie houden, bewijs je dat je in staat bent om nieuwe dingen aan te leren. Want daar ben je nooit te oud voor!

Heleen Geubbels werkt bij de Hersenstichting en is actief in projecten voorlichting en hersengezondheid. Zij studeerde neuropsychologie aan de Universiteit van Maastricht. Ze deed daar onderzoek naar de invloed van de omgeving bij mensen met dementie en bij de Vrije Universiteit in Amsterdam onderzocht ze cognitieve problemen bij mensen met MS.

“Onze hersenen maken tot wie we zijn. We hebben hersenen nodig om nieuwe dingen te leren, maar leren is ook goed voor onze hersenen: door nieuwe dingen te leren, verbeteren we onze hersengezondheid. Dit kan op elke leeftijd. We zijn dus nooit te oud om te leren!”

Referenties

Draaisma, D. (2002). Waarom het leven sneller gaat als je ouder wordt. Groningen: Historische Uitgeverij.

Draaisma, D. (2008). De heimweefabriek. Geheugen, tijd & ouderdom. Groningen: Historische Uitgeverij.

Foer, J. (2011). Het geheugenpaleis. De vergeten kunst om te onthouden. Amsterdam: De Bezige Bij.

Hersenstichting. (2017). Vitale Hersenen. Den Haag: Hersenstichting.
https://www.hersenstichting.nl/webwinkel/producten/brochure-vitale-hersenen

Hersenstichting. (2016). Hersenen en training. Den Haag: Hersenstichting.
https://www.hersenstichting.nl/webwinkel/producten/folder-hersenen-en-training

Hersenstichting (2018). Groepslezing Geheugen en vergeten. Den Haag: Hersenstichting. www.hersenstichting.nl/groepsvoorlichting