“But I will protect childhood, that it may not, as in earlier generations, be pinioned as in a strait jacket, in garments of custom and ancient prescription that have become too narrow for the new time. I shall show the way and shape the means, that every human soul may grow of itself out of its own individuality.”

Friedrich Wilhelm August Fröbel (1782-1852) (afbeelding 1) was een Duitse pedagoog en uitvinder van de eerste kleuterschool, de Kindergarten, in 1837 in Bad Blankenburg, Thüringen(Wikipedia, 2022). Fröbel ontwikkelde een voor zijn tijd, controversiële en avantgardistische pedagogiek. Het was een tijd waarin het niet gebruikelijk was dat jonge kinderen (tussen 2 en 7 jaar) naar school gingen. De meeste kinderen verbleven thuis of werden te werk gesteld. Geïnspireerd door de opvattingen van Johann Henrich Pestalozzi geloofde Fröbel in de individualiteit van kinderen en dat deze individualiteit het beste tot ontwikkeling en bloei kon komen door middel van spel. Door spel kunnen kinderen hun gedachten, behoeften en wensen uitdrukken. Fröbels nadruk op spel contrasteerde zeer met de gangbare opvatting in de 19e eeuw dat spel gelijk stond met luiheid en wanorde en daarom niet thuishoorde in het menselijk leven (Gutek, 2022).

Afbeelding 1. Friedrich Fröbel, Wikimedia (2022)

Fröbel beschouwde de natuur als het leidende principe van het universum en koos daarom de tuin als de ideale omgeving voor zijn educatieve experimenten. De Kindergarten was een geheel nieuwe benadering van de zorg voor jonge kinderen waar door spel, emotionele en intellectuele vaardigheden worden aangeleerd. Fröbels gedachtegoed is van grote invloed geweest op kunstenaars, ontwerpers en architecten zoals Georges Braque, Piet Mondriaan, Paul Klee en Le Corbusier die in hun kindergartentijd met het materiaal van Fröbel hebben gespeeld. Bekend is de quote van architect Frank Lloyd Wright “de esdoorn houten blokken … zitten tot op de dag van vandaag in mijn vingers”, waarmee hij rechtstreeks naar Fröbels materialen verwijst. Sporen van speelobjecten als blokken, naaikaarten en mozaïektegels zijn onder meer terug te vinden in kunsthistorische stromingen als het Futurisme, Bauhaus en het Minimalisme (Weiss, 2021).

Spel

Spel was volgens Fröbel een voorwaarde voor de kinderlijke ontwikkeling. Door middel van spel, liedjes, verhalen en lichamelijke activiteit (het liefst in de natuur), spelen met driedimensionale objecten als de bol, de kubus en de cilinder, zou de ontwikkeling van het kind gestimuleerd worden; een idee dat resulteerde in de eerste blokkendozen (afbeelding 2). Andere leermiddelen waren zachte gekleurde ballen, materiaal om mee te tekenen, te vlechten, mozaïeken, weven, vouwen, kleien, plakken, bouwen, enz.

Afbeelding 2. Blokkendoos Speelgave, Fröbel, Comptence for Children (2022) https://www.froebel.com.au/about-froebel/friedrich-froebel

Fröbel en zijn volgelingen ontwikkelden speelmaterialen en activiteiten die jonge kinderen de mogelijkheid gaven hun creativiteit te ontwikkelen: oplossingen bedenken, zelfwerkzaamheid, stimulering van de fantasie en kunstzinnige ontwikkeling. Fröbel wilde kinderen niet alleen maar laten kijken en beschrijven, maar liet hen ook voorwerpen vastpakken en ermee spelen. Al spelend ontdekken kinderen persoonlijke vaardigheden en de speelobjecten stimuleren hun verbeeldingskracht. Een idee dat binnen het onderwijs aan kinderen veel navolging heeft gekregen (onder andere door Maria Montessori) en steeds meer gemeengoed is geworden. (Westerman, 2003) (afbeelding 3).

Afbeelding 3. Blokkendoos voor rekenen Montessori, Algebraïsche trinomische kubus, Bekius Schoolmaterialen (2022)

Spel, leren en volwassenen

Fröbel ontwikkelde zijn pedagogiek voor kinderen maar spelen is ook belangrijk voor volwassenen. Spelen werkt stressverlagend, motiverend, het prikkelt de zintuigen en daagt je creativiteit uit. Spelen is niet alleen leuk, het laat ons ook effectiever leren (Gieles, 2021): al spelend ontstaat een open houding naar het leren in het algemeen. Daarbij moet ‘spelen’ ruim worden opgevat. De Amerikaanse psychiater Lenore Terr, auteur van het boek ‘Beyond love and work: why adults need to play’ (1999), definieert spelen als ‘een activiteit met plezier als grootste doel’. Daaronder vallen ook muziek maken, dagdromen, vrij associëren en het doen van rollenspellen. Gamification, spelprincipes en speeltechnieken aanwenden in een niet-spelcontext zoals bijvoorbeeld in het onderwijs aan volwassenen is een steeds meer gebruikte manier om de motivatie om te leren te sturen en om het leren leuk te maken. (Noij & Van Pelt, 2021). (afbeelding 4)

Afbeelding 4. DuoLingo (TaalApp), maakt gebruik van gamification om gebruikers te motiveren (2022)

Carolien van Mulken is grafisch ontwerper, was werkzaam in het beroepsonderwijs als lerares gezondheidskunde, werkte enige jaren in Oost-Afrika voor HIV/AIDS preventieprogramma’s en ontwikkelde lesmethoden voor het zorgonderwijs voor een educatieve uitgeverij. Sinds 2006 heeft ze haar eigen ontwerpstudio in Amsterdam.

Referenties

Gieles, J. (2021). Volwassenen moeten meer spelen. Psychologie Magazine. Retrieved: 01-05-2022. https://www.psychologiemagazine.nl/artikel/we-moeten-meer-spelen/

Gutek, G.L. (2022). Friedrich Fröbel (1782–1852). Education Encyclopedia – StateUniversity.com. Retrieved: 01-05-2022. https://education.stateuniversity.com/pages/1999/Froebel-Friedrich-1782-1852.html

Noij, M. & Van Pelt, S. (2021). Gamification in het onderwijs is meer dan alleen een spelletje. VOX Onafhankelijk Magazine van de Radboud Universiteit. Retrieved: 01-05-2022. https://www.voxweb.nl/nieuws/gamification-in-het-onderwijs-is-meer-dan-alleen-een-spelletje

Weiss, E. (2021) The spirit of Kindergarten, Museum Catalogus Kasteel Wijlre, Wijlre: Hedge House.

Westerman, W. (2003). De invloed van Fröbel in Nederland. De wereld van het jonge kind, 3(31), p. 66-70.

Wikipedia. (2022). Friedrich Fröbel. Retrieved: 01-05-2022. https://nl.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Fröbel