René François Ghislain Magritte (1898 – 1967) is een Belgisch kunstenaar, een vertegenwoordiger van het surrealisme.1) De beschrijving van deze grootmeester is geen inleiding in (abstracte) kunst of surrealisme, maar een pleidooi voor meer aandacht tijdens het leren voor het spelen met beeld, taal en werkelijkheid met als doel de eigen vertrouwde kaders te onderzoeken en er misschien eens buiten te stappen. 2) De kunst van René Magritte is hier heel geschikt voor.

Een van de beroemdste werken van Magritte heet La Trahision des Images, in vertaling Het verraad van de voorstelling. Het schilderij – in olieverf – zou zo onderdeel kunnen zijn van een leesplankje: een plaatje met een tekst eronder. Het plaatje is een afbeelding van een pijp. De tekst eronder is niet het woord pijp, maar er staat: Ceci n`est pas une pipe.

(René Magritte: Ceci n’est pas une pipe. By outtacontext is licensed under CC BY-NC-ND 2.0)

De zin, Ceci n’est pas une pipe, geeft aan dat we niet naar een ‘echte’ pijp kijken, maar naar een afbeelding van een pijp. Maar er zit nog een extra laag in, Ceci n’est pas une pipe, heeft ook betekenis zonder de afbeelding, want het woord pijp is evenmin de ‘echte’ pijp. Kinderen leren de werkelijkheid begrijpen en er greep op te krijgen, doordat anderen (ouders, docenten) de dingen aan hen bekend maken door er namen aan te geven: bijvoorbeeld dit is een pijp, dit is een stoel, dit is een hond. Deze namen zijn volstrekt willekeurig gekozen en zijn in feite afspraken. We noemen iets een hond en we noemen iets een stoel. Het zou ook zo maar anders kunnen zijn. De betekenis geldt alleen in de context van deze afspraken. Als je kiest voor een andere context, voldoen de afspraken niet meer en zul je de aangeboden werkelijkheid opnieuw moeten onderzoeken en leren begrijpen.
Magritte nodigt ons uit om na te denken over de spanning tussen taal, afbeelding en werkelijkheid en om na te denken over wat wij gewend zijn te geloven: geloven wij de afbeelding (het is een pijp) of de woorden (het is geen pijp).

In een ander schilderij van Magritte, La Clef des songes (De interpretatie van dromen), speelt Magritte met verwachtingen. Het schilderij is opgedeeld in vier kleinere panelen. Op ieder paneel staat een afbeelding met een woord eronder.

(Bron: https://theartstack.com/artist/rene-magritte-5/la-clef-des-songes-int)

We zien dat de woorden niet overeenkomen met de afbeeldingen: onder de afbeelding van een paardenkop staat the door, onder die van een klok staat the wind, onder die van een kan staat the bird. En dan, net als we gewend raken aan de niet-passende woorden bij de afbeeldingen, staat er bij de laatste afbeelding, die van een koffer, the valise. Wat gebeurt er nu? We verwachten een woord, maar gezien de vorige drie woorden verwachten we zeker niet het woord valise. We staan volstrekt op het verkeerde been.

Tijdens het leren kunnen we gebruik maken van Magritte, juist omdat zijn werken geen representaties zijn van de werkelijkheid. Magritte geeft ons de mogelijkheid om te reflecteren op het ongewone en zo te leren over de wereld om ons heen en over onszelf, over ons beeld van de werkelijkheid en onze aannames. Zijn werk kan aanleiding zijn om situaties te onderzoeken die ons zeer hebben verrast:

Heb je iets meegemaakt wat je niet verwachtte?
Wat gebeurde er en wat was er anders?
Wat had je verwacht?
Hoe komt het dat je juist dat verwachtte?

Spelenderwijs komen we zo dichterbij onze eigen gewoonten en de wijze waarop wij de werkelijkheid invullen.

Voetnoten

1. Surrealisme is een – van oorsprong literaire – stroming in de kunst. De afbeeldingen zijn vaak realistisch weergegeven. We herkennen bijvoorbeeld (delen van) mensen, dieren en dingen, maar de combinaties in de afbeelding zijn onverwacht, ongewoon, verrassend en ontsproten aan de fantasie, zodat er van een realistische afbeelding van de werkelijkheid geen sprake is.

2. Zie ook het artikel van Jacqueline Stoop op deze site in de rubriek Perspectief: http://volwassenenleren.nl/spiegelend-leren-waarneming-ervaring-en-verbeelding-door-kunst-en-cultuur

Referenties

De Baaij, Jeroen. (2016). Dit is geen pijp: dit is Magritte’s claim to fame! Retrieved: 19-01-2019. <https://kunstvensters.com/2016/02/13/dit-is-geen-pijp-dit-is-magrittes-claim-to-fame/>.

Foucault, Michel. (1988). Dit is geen pijp. Met reproducties en brieven van René Magritte. Ceci nést pas une pipe. Amsterdam: Aramith Uitgevers.

Harris, B. & Zucker, S. (2011). Magritte, The Treachery of Images (Ceci n’est pas une pipe). Retrieved: 19-01-2019.<www.youtube.com/watch?v=w702yvnip_w>.

The Nerdwriter 1. (2015). Understanding Art. Case Study: The Treachery of Images? Retrieved: 19-01-2019.<https://www.youtube.com/watch?v=atHQpANmHCE>.

Geraadpleegde websites

https://nl.wikipedia.org/wiki/Surrealisme
https://nl.wikipedia.org/wiki/René_Magritte