“…..the utopian character of our educational theory and practice is as permanent as education itself which for us is cultural action. (…..) When education is no longer utopian (……) it is either because the future has no more meaning for men, or because men are afraid to risk living the future as creative overcoming of the present, which has become old.” (Freire 1972a)

Paulo Freire is de grondlegger van de bevrijdingspedagogiek. Eind jaren zeventig, begin jaren 80 van de vorige eeuw had hij grote invloed op het denken en de praktijk van educatie van armen en laaggeschoolden, zowel in de westerse wereld (VS en Europa) als in Zuid-Amerika.

Freire was in de praktijk van de volwasseneneducatie in de periode tussen 1975 en 1995 in Nederland een belangrijke inspiratiebron. Het breed gedeelde uitgangspunt was het verwoorden en kritisch onderzoeken van de ervaring van de lerende om van daaruit te leren. In de vormgeving van het vormingswerk met jongeren, het feministische vormingswerk, de open school en alfabetisering speelde dat uitgangspunt een sleutelrol.

Freire vindt dat analfabetisme begrepen moet worden in de context van de sociale structuur van de samenleving. Het is niet “… alsof deze verschijnselen zich mythisch en los van concrete situaties zouden voordoen, alsof ze het resultaat zouden zijn van intrinsieke inferioriteit van een bepaalde klasse mensen” (Freire 1972b).

Zijn uitgangspunt is een visie op analfabeten als representant van de onderdrukte laag van de samenleving. Dit is wezenlijk anders dan analfabeten zien als mensen die, vanwege hun tekort, in de marge van de samenleving staan. Als dat laatste het geval was dan is het voldoende laaggeletterden bij wijze van ‘medicament’ lessen te geven die hen weer invoegen in de ‘mainstream’. Maar tot meer participatie zal dat niet leiden.

Essentieel in de benadering van Freire zijn de ervaring met de wereld, de wijze waarop deze wereld wordt verwoord en tot onderwerp van kritisch onderzoek wordt gemaakt. De lerende leert in dialoog met betekenisvolle anderen (medecursisten, sociale lotgenoten en de lesgever) zijn eigen werkelijkheid te ‘lezen’. Het gaat er daarbij niet alleen om dat iemand zich vaardigheden eigen maakt die hij eerder niet bezat, maar ook (of juist) dat iemand zich bewust wordt van zijn werkelijkheid, wie daar invloed op heeft en hoe je zelf met anderen, die werkelijkheid creatief vorm kunt geven. In plaats van object van onderwijs wordt de lerende subject en daarmee vormgever van zijn eigen werkelijkheid.

Freire zet dat tegenover wat hij noemt het ‘depositaire’ onderwijs. Dat verwijst naar onderwijs waarbij kennis, die in bezit is van anderen als vaststaande werkelijkheid wordt overgeheveld. Oftewel kennis die als het ware in het hoofd van de lerende wordt gegoten, waarmee de lerende geen andere optie heeft dan zich te voegen in een door anderen gedefinieerde werkelijkheid.

Het belangrijkste methodische instrument waarmee mensen kritisch naar hun eigen werkelijkheid leren kijken is in de Freiriaanse benadering de codificatie. Een codificatie is een verwerking van de werkelijkheid van de lerende die de mogelijkheid geeft er met enige afstand naar te kijken en niet te blijven steken in het actuele hier en nu gevoel. De codificatie kan een beeld zijn, muziek, theater, rollenspel e.d. Het doel is dat mensen hun eigen situatie in een iets ander licht zien dan dat van alledag en daardoor gestimuleerd worden die situatie kritisch te bekijken en te veranderen. Daarbij speelt taal een essentiele rol. De codificatie roept sleutelwoorden op, waarmee lezen en schrijven kan worden geleerd.

Kees Hammink is socioloog, heeft samen met P. Kohlen het eerste onderzoek naar alfabetisme in Nederland uitgevoerd in 1977. Werkte als onderzoeker en ontwikkelaar o.a. bij Cinop en als lesgever in de alfabetisering en basiseducatie. Daarnaast is hij voorzitter geweest van de Stichting ABC. Momenteel is hij werkzaam in diverse projecten voor ontwikkeling van basisvaardigheden en beroepsonderwijs en beleid op die velden in het buitenland.

Referenties

Freire, P. (1972a). Cultural Action for Freedom. Hammondsworth: Penguin.
Freire, P. (1972b). Pedagogie van de onderdrukten. Baarn: Anthos