“Het beginsel van permanente educatie beoogt de uitgroei naar een nieuwe maatschappij waaraan een ieder op eigen wijze deel kan hebben met de nadruk op individuele verantwoordelijkheid en creativiteit.” [1]

Marga Klompé (1912 – 1986) was de eerste vrouwelijke minister in Nederland. Zij was voor de Katholieke Volkspartij (KVP) tussen 1956 en 1971 bij elkaar 12 jaar minister, eerst zeven jaar van Maatschappelijk Werk en later vijf jaar van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk (CRM). Mejuffrouw Klompé (zo bleef zij zichzelf noemen) was een stevige roker en lustte graag een glas jenever. Zij was bijna de eerste vrouwelijke premier van Nederland, maar liet dit ambt aan zich voorbijgaan omdat ze dacht dat Nederland er nog niet rijp voor was. Niettemin verdrong zij onlangs Willem Drees uit de Canon van de Nederlandse geschiedenis als symbool van de naoorlogse verzorgingsstaat. Haar meest bekende wapenfeit is de invoering van de Algemene Bijstandswet in 1965. Bijstand was voor Klompé geen kwestie van genade maar een recht.

Éducation permanente

Welvaart is goed, maar welzijn is beter. De gedachte was dat het maatschappelijk welzijn was achtergebleven bij de naoorlogse welvaartsgroei. De sociaal bewogen Klompé pleitte voor een ‘welzijnsrevolutie’ en haar ministerie werd de progressieve vernieuwingsmotor van Nederland. Het ging niet alleen om de uitbreiding van de sociale voorzieningen, maar ook om de bevordering van ‘éducation permanente’. [2] In Frankrijk was het al in de jaren vijftig een belangrijk beleidsthema, vandaar het gebruik van de Franse term zoals ook door de Raad van Europa. [3] Klompé belegde in 1969 in Beekbergen een rondetafelconferentie met de ambitieuze doelstelling om “in voortdurende wisselwerking met het veld een proces van bewustwording, overleg en samenwerking op gang te brengen, opdat een volledig samenhangend, geïntegreerd en flexibel geheel van voorzieningen tot stand gebracht kon worden.” [4] Een uitvloeisel van de conferentie was een rijkssubsidieregeling voor experimentele projecten permanente educatie. Populair waren vrouwenpraatgroepen, ouderengroepen, kadercursussen voor vormingswerkers, sensitiviteitstrainingen, activiteiten gericht op wijkinspraak, politieke bewustwording en mondiale vorming, en werkgroepen met als thema’s ‘ouders en school’, ‘arbeid en scholing’ en ‘milieu en leefbaarheid’. Na haar ambtstermijn werd hierop voortgebouwd (o.a. door PvdA-onderwijsminister Van Kemenade) met onder meer de proefprojecten Open School, het alfabetiseringswerk, de moedermavo, de projecten culturele minderheden en de rijksregeling basiseducatie.

Versterken van de tegenstroom

Participatie, mondigheid, zelfstandigheid en eigen verantwoordelijkheid, dat was waar Klompé voor stond. In een voorlichtingsbrochure van het ministerie van CRM werd het als volgt verwoord: “Éducation permanente betekent in wezen een versterking van de zelfstandigheid van het individu, zij scherpt zijn vermogens tot kritische stellingname, zij vergemakkelijkt zijn positiebepaling in de maatschappij, zij versterkt zijn verantwoordelijkheidsgevoel en zij bevordert de sociale actie.” [5] Het doel was de emancipatie van de burger en de democratisering van de samenleving, en dat in overeenstemming met de tijdgeest van de roerige jaren zestig (o.a. Provo en Maagdenhuis). In het licht van de huidige discussie over macht en tegenmacht, is het interessant wat Klompé schreef over ‘het versterken van de tegenstroom’: “De burger heeft het gevoel dat hij het geheel niet meer overziet en er ook geen invloed meer op heeft. Hij wil die invloed terugkrijgen en wanneer aan die wens geen gevolg wordt gegeven, taant zijn belangstelling, wat een gevaar inhoudt voor een goede democratie. Daarom zal het beleid erop gericht moeten zijn de tegenstroom te versterken, waardoor de burgerij meer betrokken gaat worden bij het voorbereiden van de beleidsbeslissingen op al de terreinen waar dit mogelijk is.” [6]

Een leven lang ontwikkelen

Klompé kan beschouwd worden als de politieke oermoeder van een leven lang ontwikkelen. Met haar kwam er in Nederland actieve overheidsbemoeienis op een gebied dat achtereenvolgens zou worden aangeduid als permanente educatie, volwasseneneducatie, een leven lang leren en een leven lang ontwikkelen. Het besef brak al snel door dat het beleidsterrein zo omvangrijk was dat een interdepartementale aanpak nodig was. Permanente educatie had vooral een cultuur-politieke inslag, daarna kwam het accent te liggen op onderwijs en in de jaren negentig ging het sociaal-economisch perspectief domineren. In het regeerakkoord van 2017 werd een ‘doorbraak op een levenlang leren’ in het vooruitzicht gesteld. Het komende regeerakkoord laat vooralsnog op zich wachten. Na zoveel jaar beleid, is in ieder geval één ding duidelijk. Het werk dat Klompé is begonnen, duurt nog altijd voort.

Thomas Bersee is historicus en adviseur volwasseneneducatie.

Noten

1: CRM (1971). Memorie van Toelichting, geciteerd door Hajer (1979) p. 174
2: Hajer (1979) p.174
3: Forquin (2004) p. 9–44
4: Van der Velde (1976) p.V
5: Van Ommen (1969) p.60
6: CRM (1969). Memorie van Toelichting, geciteerd door Van der Linde (2013) p.350

Referenties

Canon van Nederland (2021). Marga Klompé. De verzorgingsstaat. Retrieved: 26-07-2021. www.canonvannederland.nl/nl/margaklompe

De Haan, I. & Duyvendak, J.W. (red.) (2002). In het hart van de verzorgingsstaat. Het ministerie van Maatschappelijk Werk en zijn opvolgers (CRM, WVC, VWS), 1952 – 2002. Zutphen: Walburg Pers

Forquin, J-C (2004). L’idée d’éducation permanente et son expression internationale depuis les années 1960. Savoirs. Revue internationale de recherches en éducation et formation des adultes. 2004/3, no. 6, p. 9 – 44. Retrieved: 26-07-2021. www.cairn.info/journal-savoirs-2004-3-page-9.htm

Hajer, R.(1979). Volwassenenvorming – op weg naar het begin van (overheids)beleid. Tijdschrift voor Agologie [Themanummer Volwassenen-educatie], nr. 793, jrg. 8, mei/juni 1979, p. 166 – 186. Meppel: Boom

Jungschleger, I. & Bierlaagh, C. (1990). Marga Klompé gedreven politica haar tijd vooruit. Utrecht: Veen Uitgevers

Mostert, G. (2011). Marga Klompé. 1912 – 1986. Een biografie. Amsterdam: Boom

Van der Lans, J. (2006). Marga Klompé en de Bijstandswet. Van genade naar recht. Canon Sociaal Werk. Retrieved: 26-07-2021. www.canonsociaalwerk.eu/nl/details.php?cps=32&canon_id=31

Van der Linde, M. & Frieswijk, J. (2013). De Volkshogeschool in Nederland, 1925 – 2000. Hilversum: Verloren

Van der Velde, J. (1976). Experimentele projecten permanente educatie. Groningen: H.D. Tjeenk Willink

Van Ommen, L.B. (1969). Beschouwingen over permanente educatie. Den Haag: Staatsuitgeverij – Voorlichtingsdienst van het Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk [Van Ommen was topambtenaar bij CRM].