Leren kan vele vormen hebben. In onderstaand artikel beschrijft Yvonne Sinkeldam-Cremers hoe ouderen zich verder kunnen blijven ontwikkelen in de Studiekringen50plus. Het is een laagdrempelige voorziening, die geen vooropleiding vereist en tegemoetkomt aan de vraag van 50plussers om bij te blijven en hun kennis te delen met anderen.

Leren voor ouderen

Als ouderen niet meer werkzaam zijn op de arbeidsmarkt, hebben zij vaak nog de behoefte om actief te blijven en hun kennis en vaardigheden te blijven ontwikkelen. Volgens Carstensen (1995) ondernemen juist ouderen activiteiten, die minder functioneel van aard zijn maar voor een goed gevoel moeten zorgen (emotiegedreven) . Dit wordt duidelijk in figuur 1, waarin de curve van emotie op latere leeftijd veel hoger is dan de functiegerichte curve. In gewone taal: ouderen willen dingen doen, die voor een fijn gevoel en inspirerende momenten zorgen, waarin ze zichzelf en hun talenten kunnen ontplooien en ontwikkelen.

Socioemotional selectivity theory van Carstensen (1995)

Een Studiekring van en voor ouderen

Een aanbod dat past bij deze behoefte en deze manier van leren zijn de Studiekringen50plus. Een Studiekring is een vaste groep senioren van 10 tot 15 mensen die doorgaans om de veertien dagen bij elkaar komen. De methodiek is als volgt: er is een rondje waarin elke deelnemer vertelt wat hem of haar de afgelopen twee weken bijzonder getroffen heeft (in de actualiteit, soms in de persoonlijke situatie). Daarna volgt een presentatie door één van de deelnemers over een zelfgekozen onderwerp. Na de presentatie gaan de deelnemers met elkaar in gesprek en bespreken ze het onderwerp en wat het voor hen betekent. In de meeste gevallen leidt dit leermoment tot een interessante discussie.

De Studiekring is een lokale activiteit die het hoofd fris en het hart jong houdt en die zin geeft aan het bestaan. Het is een laagdrempelige activiteit waar persoonlijke verrijking, geestelijk actief zijn, gezelligheid en ontmoeting samen komen en centraal staan. Twee belangrijke elementen voor senioren komen bij elkaar: blijven leren en dit binnen een groep.

Studiekringen50plus
Stel je bent 63 jaar, stopt iets eerder met werken maar wil zeker niet achter de geraniums verdwijnen. Je wil ‘bij de tijd blijven’, niet te ver afdwalen van vernieuwingen en trends. De kinderen zijn de deur uit: het nest is leeg en je mist je collega’s en de contacten die je via je werk had. Je mist niet alleen de toevallige ontmoetingen en gesprekken bij het koffieapparaat, ook het meedenken met een collega. Je vindt het altijd leuk om je licht te laten schijnen over een issue dat niet direct het jouwe is. Dat houdt je alert.

Het hoofd fris en het hart jong

Deelnemers aan Studiekringen houden hun geest actief door zich samen met anderen te verdiepen in nieuwe kennis en deze te delen en uit te wisselen. In de hierboven genoemde methodiek staan de volgende uitgangspunten centraal:

Verdiepen in zelfgekozen onderwerpen
Actief blijven van hersenen en geest
Opdoen van nieuwe kennis en inzicht
Uitwisselen van gedachten, ideeën en meningen
Nieuwe dingen ontdekken
Ontplooien van eigen talenten
Ontmoeting met leeftijdgenoten, een vertrouwd en belangrijk sociaal netwerk

Het uiteindelijke doel is om een bredere blik te krijgen en zich ‘geestelijk rijker’ te voelen. Deelnemers ervaren een positieve invloed op hun cognitieve en sociale gezondheid (mentaal en sociaal welbevinden), voelen zich maatschappelijk verbonden, mondiger en meer betrokken bij de samenleving. Volgens Kuijpers en Bisseling (2019) komt dit doordat de Studiekring ervoor zorgt dat de deelnemers kennis en ervaring blijven inzetten en zichzelf blijven uitdagen en verrijken. Hun cognitieve vermogens worden geactiveerd (Kuijpers & Bisseling, 2019, p. 20):

Deelnemers hebben hun eigen kennis actief gedeeld met anderen, doen meer of nieuwe kennis op over uiteenlopende (maatschappelijke) thema’s en hebben zich met anderen hierin verdiept.
Deelnemers kunnen een (complex) onderwerp bestuderen, het onderwerp structureren en samenvatten om dit aan de groep te presenteren.
Deelnemers ontwikkelen en raken bedreven in vaardigheden die relevant zijn voor het functioneren van een Studiekring: presentatievaardigheden, computervaardigheden, informatievaardigheden, organiseren en begeleiden van groepen, communicatieve vaardigheden.
Deelnemers voelen zich cognitief uitgedaagd. Zij durven activiteiten te ondernemen die ze spannend vinden, zoals presenteren, onderzoeken en gespreksleider zijn.

Het blijkt dat de deelnemers hun sociale vermogens en vaardigheden actief inzetten om hun sociaal netwerk te versterken (Kuijpers & Bisseling, 2019, p. 20):

Deelnemers voelen zich onderling verbonden.
Deelnemers hebben door deelname aan Studiekringen50plus hun sociaal netwerk uitgebreid door structurele ontmoeting.
Deelnemers voelen zich meer maatschappelijk betrokken en hebben het gevoel meer met beide benen in de samenleving te staan.

Volgens onderzoek van De Greef (2011) krijgen deelnemers door deelname aan de Studiekring een betere plek in de samenleving. Bijna 40% van de mensen komt uit een isolementspositie, gaat een lidmaatschap aan en verbetert het contact met vrienden, familie of kennissen. Daarnaast is meer dan 60% (meer) gaan deelnemen aan activiteiten in het verenigingsleven of in de wijk en zelfs bijna 70% heeft nieuwe contacten opgedaan.

Studiekring starten

Het starten van een Studiekring gebeurt door samenwerking tussen het Landelijk Platform van de Studiekringen en Rijnbrink. Rijnbrink is de provinciale ondersteuningsinstelling van de bibliotheken in Gelderland en Overijssel. Een lokale bibliotheek, welzijnsinstelling of zorgorganisatie kan een Studiekring willen starten, omdat dit past in hun beleid om programma’s uit te voeren in het kader van bestrijding van eenzaamheid, bevorderen van participatie en activeren van ouderen. Samen ontwikkelden ze een methode die bestaat uit 6 stappen:

Intake met de lokale initiatiefnemer, vaak een medewerker van de bibliotheek die via Rijnbrink en haar zusterorganisaties geïnteresseerd is in Studiekringen
Initiatiefnemer volgt korte cursus train-de-begeleider
Werving van potentiële Studiekringleden
Organiseren van een informatiebijeenkomst
Begeleiding van de eerste drie Studiekringbijeenkomsten door een ervaren ondersteuner van het Platform Studiekringen50plus
Studiekring gaat zelfstandig verder

De kracht van deze aanpak ligt in het opleiden van lokale begeleiders door ervaren Studiekringleden. Het begint met een inleidende training en gaat over in zogenaamde coaching-on-the-job.
Het Platform streeft naar een (forse) groei van het aantal Studiekringen en onderzoekt of hiervoor, naast de bibliotheken, ook samenwerking met andere organisaties mogelijk is.

Voor alle 50plussers

De doelgroep van Studiekringen50plus zijn mannen en vrouwen van 50 jaar en ouder die midden in de samenleving willen staan. De Studiekringen appelleren aan de nieuwsgierigheid van mensen. Ik durf zelfs de stelling aan dat deelnemers aan Studiekringen leukere gesprekspartners zijn en daarmee ook leukere opa’s en oma’s voor hun kleinkinderen!

Studiekringen zijn eind jaren ’80 van de vorige eeuw overgewaaid uit Denemarken. Een delegatie met onder andere Hedy D’Ancona (die lid is van het Comité van Aanbeveling) heeft de Studiekringen naar Nederland gehaald. Dit was in de tijd dat leren voor volwassenen steeds meer aandacht kreeg en dat men ook op landelijk niveau actief stimuleerde dat een leven lang leren voor iedereen bereikbaar moest zijn. Verspreid over heel Nederland zijn er Studiekringen gestart, maar na verloop van tijd zijn deze ook weer ter ziele gegaan vaak doordat de leden te oud werden. Behalve in Gelderland: daar zijn een fors aantal Studiekringen overeind gebleven en dat danken we aan het feit dat er in Gelderland een Gelders Platform Studiekringen voor Ouderen ontstaan is.

Over de naam Studiekring en ook over de toevoeging ‘50plus’ lopen al jaren discussies die ook telkens weer oplaaien. Feit is dat het Platform Studiekringen50plus nooit een betere naam heeft kunnen vinden en -eerlijk is eerlijk- inmiddels zijn de Studiekringen ook onder deze naam bekendheid aan het opbouwen in Nederland.

Zelfstandig maar niet Alleen

Waren er rond 2014 nog 30 Studiekringen in Gelderland en nauwelijks meer Studiekringen in de rest van Nederland, nu in 2023, zijn er 110 Studiekringen verdeeld over Nederland waarbij de Studiekringen in het noorden en het zuiden van het land nog wel dun gezaaid zijn. Met behulp van subsidie van Fonds NutsOhra en het Oranje Fonds is het Gelders Platform in 2016 opgeschaald naar een Landelijk Platform. Het Platform draagt zorg voor onderling contact en helpt bij het starten van nieuwe Studiekringen. Daar is vanaf 2016 hard aan gewerkt in samenwerking met de bibliotheekbranche en dat heeft een explosieve groei van het aantal Studiekringen teweeg gebracht. De methodiek zoals die overgewaaid is uit Denemarken wordt nog steeds gehanteerd. Dat kan omdat de Studiekring na het opstarten een zelfregulerend netwerk is.

Zelfregulerend, want de Studiekring zelf bepaalt hoe de gespreksleiding en verdere afspraken ingevuld worden, wat de precieze planning van de bijeenkomsten is, hoe de zomermaanden ingevuld worden en hoe het programma er precies uitziet, welke onderwerpen worden besproken en hoe dit precies gedaan wordt (eerst een ‘rondje actualiteit’ en dan het onderwerp of juist andersom), of ze ook (af en toe) op excursie gaan, of er naast de reguliere Studiekringbijeenkomsten nog andere activiteiten georganiseerd worden en of er verdere sociale afspraken gemaakt worden over aandacht voor elkaar bij ziekte of juist vreugdevolle gebeurtenissen. Binnen de lijntjes mag iedere Studiekring zelf inkleuren hoe de bijeenkomst voor hen het prettigst is en dat wordt als erg positief ervaren. Om aangesloten te zijn bij het Landelijk Platform is het wel de bedoeling dat er nog iets van de oorspronkelijke formule te herkennen is.

Platform Studiekringen50plus

Op landelijk niveau zorgt het Platform Studiekringen50plus voor een ondersteuning van de lokale (te starten) Studiekringen. Zij zorgen voor het uitwisselen van ervaringen tussen Studiekringen en hun deelnemers, dragen zorg voor de waarde van de Studiekring, helpen bij het opzetten van een Studiekring en bieden ondersteuning en deskundigheidsbevordering.
Het Platform bevordert uitwisseling van ervaringen tussen Studiekringen, onder meer met behulp van een website www.studiekringen50plus.nl), een maandelijkse nieuwsbrief en regionale bijeenkomsten van Studiekringen.

Naast een contactpersoon uit de lokale Studiekring, maakt het Platform gebruik van lokale begeleiders van Studiekringen van de bibliotheek of welzijnsorganisatie. Deze helpen bij het starten en behouden van de waarden van een Studiekring. De begeleider helpt de Studiekring op weg en blijft op de achtergrond de groep ondersteunen. In de exacte invulling van de ondersteuning is ook weer een grote mate van vrijheid. De begeleider is van belang bij problemen in het groepsproces en kan helpen met verjonging van de Studiekring en de werving van nieuwe deelnemers. Soms zijn er ook meerdere Studiekringen in één gemeente.

Toekomstplannen voor de Studiekringen

Welke onderwerpen en informatie worden door de Studiekring gewaardeerd, is die presentatie te delen met een grotere groep mensen? Zijn de Studiekringdeelnemers uit te dagen dit voor een groter gezelschap te presenteren? Of… heeft de bibliotheek of de gemeente een vraagstuk voor de Studiekring? Deze en andere ideeën en lokale voorbeelden behoren tot de innovatie die we in de nabije toekomst willen ontwikkelen. Samen, lokale kringen, Landelijk Platform, welzijn en bibliotheken toewerken naar meer wederkerigheid, waarbij de deelnemers zich ook gezamenlijk inzetten voor een andere organisatie en in feite dus iets terug doen. Een mooi voorbeeld hiervan is de Studiekring in Enschede: daar is de Studiekring onlangs gevraagd om als kritisch proefkonijn te dienen voor een publieksbijeenkomst van een VPRO Meet-Up.

Wat vinden Studiekringdeelnemers er zelf van?

Hoe deelnemers er zelf over denken vertellen ze in deze video. Deelnemers aan de Studiekring Stuifzand uit Velp (één van de oudste Studiekringen van Nederland) hebben daarnaast opgeschreven wat de Studiekring voor hen betekent. Een greep hieruit:

“Voor mij betekent het mensen ontmoeten, ervaringen delen en iets nieuws ontdekken.”

“Onmisbaar voor zinvolle tijdsbesteding, voorkomt depressie en eenzaamheid.”

“De ontmoeting met anderen. Het bespreken van allerlei onderwerpen. Het bij de tijd blijven. Vriendschap en belangstelling voor elkaar. Deel blijven van een gemeenschap. Dat betekent de Studiekring voor mij.”

“Een structuurgevend element in het leven van senioren; houdt het hoofd jong; bevredigt nieuwsgierigheid; bevordert contacten, die soms uitgroeien tot vriendschap, minstens saamhorigheid.”

“Belangstelling en interesse houden voor wat er in de maatschappij gebeurt. Zeker belangrijk als je alleen komt te staan.”

De Studiekring is een toegankelijke vorm van leren waar geen specifieke voorkennis voor nodig is en die het bewegen in een prettig sociaal netwerk combineert met het ‘bij’ blijven en actueel houden van je kennis. Ouderen komen actiever in het leven te staan, hebben meer mensen om zich heen en kunnen daardoor beter en langer meedoen in de samenleving.

Yvonne Sinkeldam-Cremers is Senior adviseur bij Rijnbrink, de provinciale ondersteuningsinstelling voor bibliotheken in Gelderland en Overijssel. Yvonne werkt sinds haar 11e jaar in bibliotheken (via vrijwilligster naar vakantiehulp, administratief medewerker, (leidinggevend) bibliothecaris en nu als senior adviseur bij Rijnbrink). Ze begon haar carrière als assistente van een vrijwilligster in een uitleenpost. Ooit was er een commercial voor de bibliotheken met de slogan “nieuwsgierige mensen komen naar de bibliotheek”. Yvonne weet dat de meest nieuwsgierige mensen er werken. Dat is ook waar haar passie voor de Studiekringen vandaan komt.

“Nieuwsgierig zijn is hét basiselement waarop de Studiekringen50plus gebaseerd zijn. Nieuwsgierigheid houdt nooit op!”

Referenties

Carstensen, L. L. (1995). Evidence for a life-span theory of socioemotional selectivity. Current Directions in Psychological Science, 4, 151 – 156. In J. W. Santrock (2008). Life-span development. New York: McGraw-Hill, 651 – 652.

De Greef, M. (2011). Onderzoeksrapportage effecten Studiekringen. ’s-Hertogenbosch: Artéduc.

Kuijpers en Bisseling. (2019). Studiekringen50plus: Houdt het hoofd fris en het hart jong: Interventiebeschrijving. Utrecht: Movisie.