“Onderwijs moet ruimte bieden voor reflectie en het ontwikkelen van een kritisch denkvermogen. Dit vermogen om te denken en te oordelen is essentieel voor het functioneren van een democratische samenleving, waarin burgers in staat moeten zijn om geïnformeerde en weloverwogen beslissingen te nemen.”
https://commons.wikimedia.org
Thomas Bersee schreef in deze rubriek over Dewey, die in het boek van Joop Berding gekoppeld wordt aan Korczal en Arendt [1]. De onderwijsvisies van John Dewey en Hannah Arendt vertonen zowel overeenkomsten als belangrijke verschillen. Beide filosofen hechtten veel waarde aan de ontwikkeling van het individu en de rol van onderwijs in het vormen van actieve, kritische burgers, maar ze benaderden dit op verschillende manieren, vooral in relatie tot de rol van de samenleving en de aard van kennisoverdracht. Vandaag ruimte voor Hannah Arendt.
Hannah Arendt (1906-1975) was een joods filosoof en politiek denker, die uit Duitsland vluchtte voor het nationaalsocialisme en zich met name verdiepte in totalitaire politieke systemen. Aanvankelijk schreef zij in het Duits, later vooral in het Engels. Zij geloofde dat onderwijs bedoeld was om de jongeren te introduceren in de ‘wereld van de dingen’, een wereld die al bestond en waarin kennis door eerdere generaties werd doorgegeven.
De opvattingen van Hannah Arendt over onderwijs heeft ze met name beschreven in het artikel ‘The Crisis in Education’. Dit artikel uit 1954 (!) heeft ook voor ons zeggingskracht, misschien wel juist in deze tijd. Arendt schreef het artikel in reactie op het onderwijssysteem in Amerika in haar tijd maar gaf direct aan dat wat nu mogelijk is in deze eeuw in één land in de te voorziene toekomst, evengoed mogelijk is in bijna elk ander land.
Wat was nu precies haar kritiek op het Amerikaanse onderwijs?
Arendt waarschuwt voor een onderwijs dat kinderen niet voorbereidt op actieve deelname aan de samenleving, maar hen eerder verliest in een op zichzelf gerichte en gepersonaliseerde leerervaring. Voor een samenleving waarin volwassenen, door hun focus op het individuele welzijn van kinderen, de essentiële taak van opvoeding uit de weg gaan.
“Het onderwijs is een voorbereiding op de wereld, een poging om kinderen te laten begrijpen en te begrijpen wat het betekent om deel uit te maken van de wereld.”
Arendt benadrukt dat kinderen eerst in een beschermde omgeving moeten leren, een soort van miniatuurwereld, voordat ze de complexiteit van de samenleving kunnen betreden. Het onderwijs moet dienen als een brug tussen de privésfeer van het gezin en de publieke sfeer van de samenleving.
De taak van de docent
Docenten hebben de taak om leerlingen kennis en vaardigheden bij te brengen die hen in staat stellen om de wereld te begrijpen en erin te handelen, maar ook om kritisch te zijn en innovatie te bevorderen.
“De taak van de leraar is niet om te onderwijzen wat goed is, maar om het denken van de leerlingen te ontwikkelen, hen te leren nadenken over wat goed en kwaad is.”
Arendt benadrukt ook het belang van de generatiewisseling in het onderwijs. Ze ziet het onderwijs als een manier om de kennis en ervaring van vorige generaties door te geven aan de volgende. Dit doorgeven is echter geen eenzijdig proces van indoctrinatie, maar een dialoog tussen de generaties waarin de jongere generatie de verantwoordelijkheid krijgt om de wereld opnieuw te interpreteren en uit te breiden. Dit idee staat in contrast met de opvatting van veel moderne onderwijssystemen, die de nadruk leggen op het overdragen van standaardkennis en vaardigheden, zonder veel ruimte voor eigen initiatief of kritische reflectie.
Onderwijs dat te veel gericht is op meetbare prestaties en academische kennis, wordt volgens Arendt, gereduceerd tot een middel om kinderen voor te bereiden op de arbeidsmarkt, wat ten koste gaat van het ontwikkelen van hun denkvermogen en kritisch oordeel. Dit ondermijnt de bredere, humanistische waarde van onderwijs.
“In plaats van studenten te leren nadenken, worden ze vaak simpelweg voorbereid om aan de eisen van de maatschappij te voldoen.”
Het vermogen om te denken en te oordelen is essentieel voor het functioneren van een democratische samenleving, waarin mensen in staat moeten zijn om geïnformeerde en weloverwogen beslissingen te nemen. Voor Arendt was onderwijs een manier om de jongere generatie te wapenen tegen de gevaren van totalitarisme en autoritarisme door hen te leren na te denken, te reflecteren en actief deel te nemen aan de samenleving.
Tot slot
In een tijd waarin onderwijs vaak wordt gereduceerd tot economische waarde, herinnert Arendt ons aan de fundamentele en onvervangbare rol die onderwijs speelt in het vormen van vrije, kritische en verantwoordelijke burgers.
© volwassenenleren.nl (2025)
Hella Wolschrijn werkt als onderwijsadviseur/onderwijsontwikkelaar bij Educatie & Inburgering bij Deltion College en is lid van de projectgroep basisvaardigheden in het mbo van het Deltion College.
Referenties
Arendt, H. (1954). The Crisis in Education. In Between Past and Future. Penguin Books.
De Baerdemaeker, R. (2021). Crisis in het onderwijs – Hannah Arendt als gids. Retrieved: 12-01-2025. https://onderzoekonderwijs.net/2021/01/01/crisis-in-het-onderwijs-hannah-arendt-als-gids/.
Berding, J. (2018). Hannah Arendt en de school als tussenruimte: ‘Onderwijs is er niet om de wereld te verbeteren, maar om cultuur door te geven.’ Retrieved 12-01-2025. https://nivoz.nl/nl/hannah-arendt-en-de-school-als-tussenruimte-onderwijs-is-er-niet-om-de-wereld-te-verbeteren-maar-om-cultuur-door-te-geven.
Bernstein, R.J. (2025). The Urgent Relevance of Hannah Arendt. Retrieved 12-01-2025. https://philosophersmag.com/the-urgent-relevance-of-hannah-arendt/.
Chircop, P. (2019). Mary Oliver Reading “Wild Geese”. Retrieved 12-01-2025. https://www.youtube.com/watch?v=lfayiBoaXE8.
Zorgonderwijs Vernieuwers. (2025). De onderwijsfilosofie van Hannah Arendt. Retrieved 12-01-2025. https://zorgonderwijsvernieuwers.bsl.nl/de-onderwijsfilosofie-van-hannah-arendt/.
Voetnoot
[1] Berding, J. (2016). Ik ben ook een mens. Opvoeding en onderwijs aan de hand van Korczak, Dewey en Arendt. Culemborg: Uitgeverij Phronese
