“Je weet nooit wat de toekomst brengt. Maar je weet wel dat zelfstandig denken heel hard nodig zal zijn.” [1]

Zelfstandig kunnen meedoen in de maatschappij is een van de doelstellingen van de educatie. Hiertoe worden de basisvaardigheden taal, rekenen en digitale vaardigheden aangeboden, in diverse vormen en door diverse aanbieders. Dit is niet genoeg. Om zelfstandig te kunnen participeren, moet je zelfstandig kunnen nadenken en daar zijn filosofische vaardigheden voor nodig.

Getriggerd door een artikel in LES over filosofische gesprekken in de NT2-les, aandacht in diverse kranten voor een project filosofie in het vmbo, groeiende populariteit voor filosofie dat af te lezen is aan het toenemend aantal studenten filosofie in de afgelopen 5 jaar, toenemend aantal cursisten aan filosofiecursussen en publieksactiviteiten als ‘de nacht van de filosofie’, toenemende aandacht voor filosofie in organisaties en bedrijven, het bestaan van de functie Denker Des Vaderlands, stelde ik mij de vraag: wat zouden filosofielessen kunnen bijdragen aan de educatie?

Zelf ben ik geen filosoof, dus ik kan niet met zekerheid zeggen of bovenstaande vraag ook een filosofische vraag is. Feit is dat filosofie niet in het ‘vakkenpakket’ zit van de educatie. En hoe meer ik erover lees en nadenk, hoe spijtiger ik dit vind, want filosofie kan zeker bijdragen aan de doelstelling van de educatie: de ontplooiing van volwassenen. Het gaat in de educatie om het versterken van vaardigheden, het uitbreiden van kennis, persoonlijke groei en het zelfstandig kunnen meedraaien op ‘de werkvloer’ en in ‘de maatschappij’. Als de belangstelling voor filosofie groeit, betekent dit mijns inziens dat er meer behoefte aan is.
Waar komt die behoefte vandaan?

Zingeving en ordening

In een artikel in Trouw (Dekkers, 2023) stelt Daan Roovers dat de groeiende belangstelling voor filosofie te danken is aan twee ontwikkelingen. Als eerste noemt zij de secularisering. Als het gaan om zingeving biedt religie houvast, met de ontkerkelijking gaan mensen op zoek naar andere manieren om betekenis te geven aan hun leven.

Als tweede noemt zij de versnippering van de informatievoorziening die zorgt voor onrust. In tijden van crisis en complexe problemen, hebben mensen de behoefte om uit te zoomen, om van een afstandje te kijken en te proberen er een logisch verhaal van te maken. Met de huidige overload aan informatie en de fragmentatie van informatie, is dit ingewikkeld. Mensen zoeken een houvast. De een zoekt het in complottheorieën, een ander in filosofie. Filosofie kan houvast bieden. [2]

Naast deze ontwikkelingen zullen de inspanningen van diverse filosofen om filosofische inzichten toegankelijk te maken voor een breed publiek (publieksfilosofie) ook zeker een rol spelen bij de groeiende populariteit van filosofie.

Als deze behoefte zo breed wordt geconstateerd, dan geldt deze zeker ook voor volwassenen in de (basis)educatie. Hier zit misschien een pijnpuntje. Filosofie wordt vaak geassocieerd met de hogere opleidingsniveaus. Maar is dit terecht? En waar hebben we het precies over?

Filosofische vragen heeft iedereen

Filosofische vragen heeft iedereen, ongeacht leeftijd, opleidingsniveau en beroepensfeer. Denk aan vragen als: wat betekent vrijheid, mag iedereen kinderen krijgen, wanneer ben je gelukkig? En: hoe lang behandel je door als arts, wat is goede zorg; wat is privacy en hoe kunnen we onrechtvaardige behandeling door AI-systemen voorkomen?

Leeftijd
Leeftijd is geen barrière om met filosofie bezig te zijn. Volwassenen van alle leeftijden volgen cursussen filosofie op hogescholen, universiteiten, volkshogescholen, School Of Life, en aanbieders als NTI, LOI. Het kan online als zelfstudiepakket en ook in groepen.

Ook kinderen filosoferen. Iedere (groot)ouder wordt door kinderen wel getrakteerd op filosofische vragen als: wanneer ben je volwassen, van wie is de wereld? Het zijn vragen waar niet één juist antwoord op is maar die uitnodigen om samen te denken en dat moet je stimuleren. Denken is een belangrijke vaardigheid, en filosofische vragen helpen om in te zien dat mensen verschillende inzichten kunnen hebben, dat niet op alles een antwoord bestaat, dat de wereld niet zwart-wit is.

Opleidingsniveau en beroepensfeer
Zoals gezegd, filosofie wordt vaak gekoppeld, bewust of onbewust, aan een hoger opleidingsniveau. Eva-Anne Le Coultre is hier heel duidelijk over. Zij is een fervent pleitbezorgster van filosofie op het vmbo. Denken is voor iedereen van belang en in ieder beroep sta je voor keuzes met ook een ethisch aspect. Filosofie is niet voorbehouden aan vwo en havo en aan denk-beroepen. Filosofie is een praktisch vak en zeker belangrijk in doe-beroepen. “Alsof je als lasser of kapper niet hoeft na te denken. Loop eens een dag mee in de zorg en de morele dilemma’s vliegen je om de oren. Of bij de kapper. Moet ik milieuvriendelijke haarlak gebruiken ook als die veel duurder is? Wat doe ik met de vertrouwelijke gesprekken met klanten in de kappersstoel?” (Dros, 2023).

Filosofie en denken

Filosoferen is in hoge mate een denktaak. Als je leert filosoferen, dan leer je vragen en redeneringen van jezelf en van anderen systematisch te onderzoeken. Het gaat niet om het ‘vrijblijvend’ van gedachten te wisselen en het is bovenpersoonlijk, dat wil zeggen het gaat over hoe jij je verhoudt tot de wereld en hoe wij ons tot elkaar verhouden. Zelf blijf je dus niet buiten schot, ook jezelf moet je kunnen ‘bevragen’.
Dit denken is niet zo makkelijk en we doen het minder vaak dan we zelf denken. We zijn ons vaak niet bewust van aannames die we hebben, van waarden en oordelen die we hebben geïnternaliseerd en die ons denken bepalen. Humberto Schwab zegt het als volgt: “Mensen zitten in een narratief, hun eigen levensverhaal, maar hebben hier eigenlijk geen weet van. Ze zijn zich niet bewust van wat er in hun eigen hoofd en lichaam gegraveerd staat. Dat wil zeggen ze zijn zich niet bewust van de normen, vanzelfsprekendheden, drijfveren die hun handelen en denken bepalen.” (Van Dijk, 2023). [3]

Filosoferen is interactie

Filosoferen is een denktaak en je leert filosoferen in interactie. Dat kan in interactie met jezelf, dat wil zeggen je gaat in gesprek met jezelf. Je bevraagt jezelf bijvoorbeeld naar aanleiding van een situatie, of een boek. Vaker leer je filosoferen in interactie met anderen – in gesprekken met andere mensen, dan voer je een filosofisch gesprek. Een filosofisch gesprek ontstaat als je met anderen een antwoord probeert te vinden op een vraag die je alleen door denkwerk kunt beantwoorden. Het gaat hierbij niet om meningen, maar om de argumenten, om kritisch denken en logisch redeneren. Een bijzondere vorm van het filosofisch gesprek is het socratisch gesprek. Marlou van Paridon, directeur van Het Socratische Gesprek omschrijft het socratisch gesprek als volgt: “Een socratisch gesprek moet voldoen aan bepaalde regels en een vaste structuur, om te voorkomen dat mensen terugvallen in hun standaard gedachtepatronen en meningen. De verleiding om in meningen en oordelen te praten is onuitroeibaar, dat zit zo in ons hoofd geprogrammeerd. Alleen als je de regels van het socratisch gesprek voert, ontkom je aan dat standaard patroon.” Volwassenen die bij haar een cursus volgen, zijn met name geïnteresseerd in het ontwikkelen van een andere gesprekshouding: beter luisteren, meer ruimte geven aan de ander en het eigen oordeel uitstellen. De focus is op fundamenteel vragen, geen tijdverspilling aan gesprekken die alle kanten opgaan, vasthouden van een rode draad

Filosofie en onderwijs

Denken en leren denken is dus niet vanzelfsprekend. Het lijkt dan ook logisch om filosofie in iedere vorm van onderwijs te onderwijzen. Denken ligt immers ten grondslag aan alles, denk bijvoorbeeld aan het logisch redeneren bij wiskunde, of aan argumenteren en reflecteren. Dat is niet zo. Het schoolvak filosofie bestaat in Nederlands sinds 1973. In 1998, met de ingang van de tweede fase (de bovenbouw van havo en vwo) wordt filosofie een keuzevak in het profiel Cultuur en Maatschappij en kan het vak ook gekozen worden in de vrije ruimte. In het vak is aandacht voor zowel filosofie leren als leren filosoferen. Filosofie leren is bekend raken met de filosofen en wat zij dachten. [4] Filosoferen is het ontwikkelen van filosofische vaardigheden: vooronderstellingen onderzoeken, begrippen analyseren, afwegen van argumenten, begrijpen, luisteren naar anderen, je mening herzien.

In het basisonderwijs en op het vmbo is er geen tot weinig aandacht voor filosofie. Er zijn nog weinig ervaringen, maar die er zijn, zijn positief. Griet Galle (2022) heeft de waarde en effecten van filosoferen met kinderen in de klas onderzocht – aan de hand van (internationale) studies over kinderen van 4 tot 14 jaar. Het blijkt dat filosoferen met kinderen een positief effect heeft op de cognitieve vermogens, op wiskunde, op begrijpend lezen, op mondelinge taalvaardigheden en op leren. Le Coultre heeft een project gedaan op twee vmbo-scholen in Groningen. Ook daar waren de ervaringen positief. De filosofielessen helpen de leerlingen om onderscheid te maken tussen flauwekul en betrouwbare informatie op sociale media en het helpt ook tegen polarisatie (Dros, 2023). “Of het nu om boerenprotesten of Zwarte Piet gaat, ze leren hoe je je inleeft in de positie van iemand met een andere mening, die je dus niet meteen op z’n gezicht timmert. Dat is voor de ontwikkeling van leerlingen belangrijk, en fundamenteel voor de democratie.”

Filosoferen is een zeer talige bezigheid, maar kan heel praktisch ingevuld worden en hoeft zeker niet abstract te zijn. Een vmbo-voorbeeld: “Het lesthema ‘vrijheid’ was te abstract, maar toen dat werd vertaald naar de vraag ‘Mag iedereen kinderen krijgen?’, kwamen de tongen los. Ze snapten het probleem, sommige kenden ouders die door allerlei problemen niet goed voor hun kinderen konden zorgen.” (Dros, 2023).

Alle reden dus om ook in de educatie aandacht te besteden aan filosofie in de educatie. Het enige voorbeeld dat ik ken, is het eerdergenoemde artikel in LES. [5] In de NT2-lessen gaan leerders met elkaar in gesprek en onderzoeken een denkvraag. Hierbij gaat het om het ontwikkelen van een vragende en onderzoekende houding en het onderwerp wordt vanuit diverse invalshoeken bekeken. Het filosoferen draagt bij aan leren denken, aan kennis van de wereld en aan de taalontwikkeling.

Filosofie en werk

Ook in organisaties en bedrijven is belangstelling voor filosofie. Er zijn genoeg ethische vraagstukken en morele dilemma’s waarover gepraat kan worden. Ook is er veel belangstelling voor het socratisch gesprek. Marlou van Paridon hierover: “Socratische gesprekken op de werkvloer leiden tot beter begrip van elkaar, ontwaren van dilemma’s, beter samenwerking tussen ‘verschillende bloedgroepen’ en afdelingen, beter overleg.” Er is minder gedoe vanwege oordelen en meningen over en weer over elkaars gedrag en er wordt minder tijd verspild aan gesprekken die alle kanten opgaan.

In een artikel in Het Parool sluit verzuimspecialist Eelco de Haan zich hierbij aan (De Haan, 2023): “Bij een socratisch gesprek wordt het oordeel uitgesteld en krijg je met open vragen een dieper begrip van iemands gedachten, gevoelens en zorgen. Deze vorm van communiceren creëert een klimaat waarin werknemers zich gehoord en begrepen voelen. Dat kan een grote bijdrage leveren aan het voorkomen van psychisch verzuim.” [6]

Ten slotte

Vanuit de zelfontplooiingsgedachte hoort filosofie in de educatie. Iedereen heeft immers filosofische vragen en iedereen verdient het om zich te kunnen bekwamen in het leren onderzoeken, het logisch redeneren en argumenteren. Filosoferen versterkt het zelfvertrouwen, het inleven in anderen en een empathische houding. Daarnaast geldt in het huidige tijdsgewricht misschien nog wel een urgenter argument: waar desinformatie, sociale bubbels en de algortimefuik terrein winnen, zijn zelfstandige denkers (bittere) noodzaak.

Met veel dank voor hun meedenken en input:
Daan Roovers, publieksfilosoof, Denker Des Vaderlands van 2019 tot 2021, lid van de Eerste Kamer.
Eva-Anne Le Coultre, vakdidacticus filosofie Rijksuniversiteit Groningen, projectleider filosofie op het vmbo.
Malou van Paridon, specialist in de socratische dialoog in organisaties, oprichter van www.hetsocratischgesprek.nl.

Voetnoten

[1] Deze uitspraak komt uit: Ruimte om te denken, ook op het vmbo. Vakdidacticus Eva-Anne Le Coultre over haar project en promotieonderzoek. Centrum kinderfilosofie in gesprek met Eva-Anne Le Coultre, juli 2023.

[2] Roovers stelt dat er een belangrijk verschil is tussen het houvast dat complottheorieën bieden en dat de filosofie biedt: “Complotten ordenen de chaotische realiteit door simpele antwoorden met grote zekerheid te poneren, terwijl de filosofie de realiteit ordent door er meer diepgang aan te geven, waar weer méér vragen uit voortkomen.” Trouw (10-08-2023)

[3] Schwab zegt dat mensen of teams die zijn vastgelopen, zichzelf opnieuw kunnen uitvinden. Zij maken een nieuw narratief. Maar dan zijn er drie hordes te nemen.
– Verslavende gedachten. Mensen denken dat ze denken, maar mensen kunnen helemaal niet denken. Het enige wat ze doen is verslavende gedachten herhalen. Bijvoorbeeld de gedachte ‘ik moet iets doen’ kan heel dwingend zijn en steeds terugkomen. Er is geen ruimte om te je af te vragen: moet ik wel iets doen, of waarom moet ik dit doen?
– Narcistisch luisteren. Mensen gebruiken wat iemand anders zegt om de cirkel van hun eigen verslavende gedacht weer rond te maken (vergelijk https://volwassenenleren.nl/empathisch-luisteren/)
– Het narratief. Mensen zitten in een narratief, hun eigen levensverhaal, maar hebben hier eigenlijk geen weet van. Ze zijn zich niet bewust van wat er in hun eigen hoofd en lichaam gegraveerd staat. Dat wil zeggen ze zijn zich niet bewust van de normen, vanzelfsprekendheden, drijfveren die hun handelen en denken bepalen.

[4] Op de vraag ‘wat is filosofie?’ zul je van verschillende filosofen verschillende antwoorden krijgen. Een paar gemeenschappelijke kenmerken zijn wel te vinden: het is “… een denkactiviteit die niet tot definitieve conclusies leidt, geen wetenschappelijke kennis oplevert en wars is van dogma’s en autoriteit.” (Le Coultre, 2023, p 15).

[5] Les 224, december 2022. P. 32-35 Bonants, A. & De Goeijen, A.M. Wanneer ben je gelukkig? Filosofische vragen als uitnodiging voor échte gesprekken.

[6]: In het verlengde hiervan stelt de Haan dat het tijd wordt om het traditionele functioneringsgesprek af te schaffen en te vervangen door een socratisch gesprek te voeren. De Haan, E. Maak een psycholoog op de werkvloer mogelijk. In: Het Parool, 18 december 2023.

Referenties

Bonants, A. & A.M. de Goeijen. (2022). Wanneer ben je gelukkig. Filosofische vragen als uitnodiging voor échte gesprekken. In: LES, nr. 32, december 2022, p. 32-35.

De Haan, E. (2023). Maak een psycholoog op de werkvloer mogelijk. In: Het Parool. 18 december 2023.

Dekkers, J. (2023). In een chaotische wereld vinden mensen nu houvast in filosofie. In: Trouw, 10 augustus 2023.

Dros, L. (2023). Interview Eva-Anne Le Coultre. In: Trouw, 13 juli 2023.

Galle, G. (2019). Waarom en hoe filosoferen in de klas? School- en klaspraktijk 61 (2019). Nr 1: p. 27-33. Antwerpen: Garant.

Galle, G. (2023). De effecten van filosoferen met kinderen in de klas. School en Klaspraktijk 61. (2020). Nr 3: p. 37-45. Antwerpen: Garant

Hilbrink, P. Ruimte om te denken, ook op het vmbo. Vakdidacticus Eva-AnneLe Coultre over haar project en promotieonderzoek. Retrieved: 25-02-2024. https://kinderfilosofie.nl/tag/filosoferen-op-het-vmbo/

Le Coultre, E.A. (2023). Ruimte om te denken. Wat we kunnen leren van ervaren filosofiedocenten. Proefschrift. Rijksuniversiteit Groningen.

Teeffelen, G.J. (2007). Schotland kweekt kleine wijsneuzen. In: De Volkskrant, 21 juni 2007. Retrieved: 25-02-2024. https://www.volkskrant.nl/home/schotland-kweekt-kleine-wijsneuzen~b144759d/.

Van den Bosch, M. (2020). Denker des Vaderlands Daan Roovers. Waardoor is de millennial van slag? In: Vrij Nederland. Februari 2020. p. 11-13.

Van Dijk, M. (2023). Mensen denken dat ze denken. In: Special, Filosofie is makkelijker als je denkt, p. 77-79.

Wikipedia. Vrij deel. Het keuzevak. Retrieved: 25-02-2024. https://nl.wikipedia.org/wiki/Vrij_deel#Het_keuze-examenvak.