bell hooks: ‘engaged pedagogy’ als de weg naar vrijheid

Thomas Bersee

“De universiteit is geen paradijs. Maar leren is wel bij uitstek het gebied waarin het paradijs kan worden gerealiseerd.” [1]

bell hooks (geboren Gloria Watkins; 1952 – 2021) was een Afro-Amerikaanse feminist, auteur en hoogleraar. Ze groeide op in een armlastig arbeidersgezin met zeven kinderen in een streekstadje in de Appalachen in de Amerikaanse staat Kentucky. Rassensegregatie was daar toen nog dagelijkse praktijk. Door vaak naar de bibliotheek te gaan en veel te lezen wist zij zich naar eigen zeggen te bevrijden uit de bekrompen denkwereld van haar jeugd. Toen zij zelf begon te schrijven noemde zij zich naar haar overgrootmoeder. Deze zou een vrouw zijn geweest met een scherpe tong en die niet bang was om tegen te spreken. “Ik eiste dit erfgoed van opstandigheid, van wil en van moed op. Dit om mijn band te bevestigen met vrouwelijke voorouders die stoutmoedig en gedurfd waren in hun spreken”, aldus hooks. [2] Uit nederigheid spelde zij haar auteursnaam zonder hoofdletters. Zij vond dat zij als persoon ondergeschikt was aan de boodschap die zij uitdroeg.

Intersectionaliteit

hooks debuteerde met ‘Ain’t I a woman. Black women and feminism’ (1981). Zij bekritiseert hierin de witte welgestelde feministen dat zij te weinig oog zouden hebben voor de noden van zwarte vrouwen. Hun onderdrukking zou teruggaan op de slavernij. Thans zouden zij niet alleen te maken hebben met seksisme, maar ook met racisme en klassenongelijkheid. Deze driedubbele onderdrukking zou later bekend worden als de theorie van de intersectionaliteit, en als leerstelling worden opgenomen in de zogeheten Critical Race Theory. [3]

Engaged pedagogy

hooks publiceerde ongeveer 40 boeken en artikelen, waaronder een drieluik over onderwijs: ‘Teaching to transgress’ (1994), ‘Teaching community’ (2003) en ‘Teaching critical thinking’ (2010). Zij bespreekt de impact van kolonialisme, kapitalisme, racisme en andere vormen van onderdrukking op het individuele en collectieve bewustzijn. Het onderwijs moest worden gericht op het ‘overschrijden’ van repressieve denkpatronen en het teweegbrengen van sociale verandering. Zij laat zich inspireren door de boeddhistische monnik en zenmeester Thich Nhat Hanh en de Braziliaanse pedagoog Paolo Freire. Zij pleit voor een ‘engaged pedagogy’ met als ultieme doel het bereiken van ‘the gift of freedom’. Onderwijs zou niet alleen gaan over kennisoverdracht, maar ook over het koesteren van de groei en ontwikkeling van de hele persoon, inclusief emotionele en spirituele aspecten. Liefde, compassie en mindfulness moesten daarom worden geïntegreerd in het lesgeven en leren. Het zou een actieve betrokkenheid vergen van zowel docenten als studenten waarbij in onderlinge dialoog de eigen levenservaringen en persoonlijke pijn worden ingebracht. Het onderwijs moest een veilige leergemeenschap zijn waarin studenten worden aangemoedigd om zichzelf te uiten, hun stem te vinden en kritisch na te denken over zichzelf en de wereld om hen heen. Lezen en schrijven zouden daarbij de hoofdinstrumenten zijn voor bevrijding, empowerment en sociale gerechtigheid. [4]

Belle van Zuylen

hooks bekleedde in 1992 de Belle van Zuylen wisselleerstoel voor vrouwenstudies aan de Universiteit Utrecht. [5] Zij was een iconische inspiratiebron voor de zogeheten ‘zwarte, migranten- en vluchtelingenvrouwenbeweging’. [6] Philomena Essed verwijst naar haar in haar destijds ophefmakende boek ‘Alledaags racisme’ (1984). Haar naam verschijnt later in tal van publicaties waaronder die van hoogleraar diversiteit en integratie Halleh Ghorashi. Hooks zou een goede vriendin zijn geweest van Gloria Wekker die haar dan ook volop aanhaalt in haar spraakmakende boek ‘Witte onschuld’ (2016). [7] Cultuurhistoricus Nancy Jouwe die lid is van de Raad voor Cultuur, was indertijd een van haar studenten en nu zij zelf doceert zouden 30 jaar later de lessen van bell hooks nog steeds door haar heen gaan. [8] De naam bell hooks is buiten de kring van academische vrouwen van kleur misschien wat minder bekend, toch vonden haar ideeën brede weerklank. Tegenwoordig worden door veel onderwijsinstellingen ‘diversiteit, inclusie en gelijkwaardigheid’ opgevoerd als kernwaarden. Het is wel zeker dat dit mede te danken is aan de hooggeletterde emancipatiestrijd van bell hooks.

© volwassenenleren.nl (2024)

Thomas Bersee is historicus en adviseur volwasseneneducatie.

Voetnoten

1. hooks (1994). p. 207

2. hooks geciteerd in Florence (1989) p. xv

3. Zie voor een bespreking van intersectionaliteit en de kritische rassentheorie:

4. Op het Berea College in Kentucky wordt onderwijs gegeven volgens de inzichten van bell hooks. Tot de primaire doelgroep behoren studenten in achterstandssituaties en LGBTQPIA+ -studenten. Er is ook een bell hooks expertisecentrum gevestigd. Retrieved: 20-02-2024. https://www.berea.edu/centers/the-bell-hooks-center.

5. Belle van Zuylen was een verlichte en vrijgevochten 18e-eeuwse schrijfster en componist. Zij geldt als feministe avant-la-lettre. Onlangs kwam haar naam weer in het nieuws toen uit onderzoek bleek het Slot Zuylen waarin zij woonde, gefinancierd was met geld uit koloniale handel en slavernij. Voorts zijn de meningen verdeeld over de mate waarin zij zich in haar werk uitsprak tegen de slavernij. Zie verder: Nancy Jouwe e.d. (2021). Slavernij en de stad Utrecht. Zutphen: Walburg Pers.

6. Botman, M., Jouwe, N. & Wekker, G. (red.) (2024). Caleidoscopische visies. De zwarte migranten- en vluchtelingen-vrouwenbeweging in Nederland. Zutphen: Walburg Pers.

7. Ingabire, S. (2021). Volgens bell hooks was liefde de oplossing voor imperialisme, kapitalisme en het patriarchaat. NRC. Retrieved: 20-02-2024. https://www.nrc.nl/nieuws/2021/12/22/feministisch-icoon-had-liefde-voor-rechtvaardigheid-a4071855?t=1708081137.

8. NOS Radio 1 Journaal (2021). Feministisch boegbeeld en schrijver bell hooks overleden: ‘Ze gaf mensen een stem.’ Retrieved: 20-02-2024. https://www.nporadio1.nl/fragmenten/null/8953fb8a-cdb2-4485-996b-6937a6f40e13/2021-12-16-feministisch-boegbeeld-en-schrijver-bell-hooks-overleden.

Referenties

Berry, T. (2010). Engaged pedagogy and critical race feminism in: Educational Foundations, p. 19 – 26. Retrieved: 20-02-2024. https://scholarworks.sjsu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1008&context=afam_pub.

Fazzolari, B. (2022). bell hooks & Paulo Freire. A critique of transgressive teaching & critical pedagogy. Tarija Sur Publishing.

Florence, N. (1998). bell hooks’ engaged pedagogy. A transgressive education for critical consciousness. London: Bergin & Garvey.

hooks, b. (1981). Ain’t I a woman. Black women and feminism. Boston: South End.

hooks, b. (1994). Teaching to transgress. Education as the practice of freedom. New York: Routledge.

hooks, b. (2003). Teaching community. A pedagogy of hope. New York: Routledge.

hooks, b. (2010). Teaching critical thinking: Practical wisdom. New York: Routledge.

hooks, b. (2024). Feminisme is voor iedereen [oorspronkelijke uitgave Feminism is for everybody. Passionate politics, 2015]. Zutphen: Walburg Pers.