“Waarom zouden we ons op de Verlichting moeten richten? Omdat er geen betere optie is…
De 21ste-eeuwse Verlichting moet het werk van de 18e-eeuwse Verlichting voortzetten door nieuwe gevaren voor de vrijheid onder de loep te nemen en maatschappelijke rechtvaardigheid te bevorderen.” (1)

Prof. Dr. Susan Neiman (Atlanta, 1955), Amerikaans-Duitse moraalfilosoof, is sinds 2000 directeur van het Einstein Forum in Potsdam.(2)
Neiman groeit op met ouders actief in de Amerikaanse Burgerrechtenbeweging. Ze verlaat de middelbare school op haar 14e, sluit zich aan bij de Anti-Vietnambeweging en belandt in 1977 op Harvard. Daar studeert ze bij John Rawls, politiek filosoof, en auteur van het beroemde ‘Een theorie van rechtvaardigheid’ (1999).

In 1982 gaat Neiman naar Berlijn om zich aan de Freie Universität te verdiepen in het werk van Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant. Vlak voor de val van de Berlijnse muur keert ze terug naar de VS en is zeven jaar lang Associate Professor aan Yale op het gebied van moraalfilosofie en politieke filosofie.
Daarna verhuist ze naar de universiteit van Tel Aviv om vervolgens opnieuw voor Duitsland te kiezen. Neiman woont in Berlijn.(3)

Morele verplichting om in te grijpen

Susan Neiman heeft een zevende zintuig voor dingen die niet kloppen of niet deugen. Ze signaleert die en voelt dan een morele verplichting om haar pen te grijpen. Ze wil ons oplettend maken. Dat begint al met haar gewaardeerde studie uit 2002 ‘Het kwaad denken: Een andere geschiedenis van de filosofie.’ De opvolger van deze studie is ‘Morele helderheid: Goed en Kwaad in de 21ste eeuw’.
‘Het kwaad denken’ opent met de zware aardbeving die in 1775 Lissabon verwoest. De stad verdwijnt bijna totaal in de golven en een derde van de inwoners overleeft het niet.
Hoe kan dat? Is dit Gods straf voor slecht gedrag of een natuurramp? Wie in het eerste gelooft gaat uit angst bidden, tot groot genoegen van de toenmalige kerkelijke autoriteiten. De verlichte eerste minister van Portugal, Sebastião de Melo, roept mensen op om onmiddellijk mee te helpen met het begraven van de doden, het voorkomen van epidemieën en het bouwen van aardbevingsbestendige huizen en hospitalen. De Melo stelt ook het leger rondom de stad op. Want: wat?! vluchten? Niks daarvan. Hup, helpen! Een jaar later was Lissabon bijna helemaal herbouwd.

Verlichting = volwassen worden

De aardbeving van 1775 heeft veel Europese denkers van de Verlichting beïnvloed. Een van hen is Immanuel Kant. Deze Duitse filosoof en natuurkundige vindt een natuurlijke verklaring voor de ramp in Lissabon. Hij is eveneens de man die als eerste heeft aangegeven waar Verlichting eigenlijk voor staat. Daar wijdt Susan Neiman, als fan van Kant, een ander boek aan, namelijk ‘Waarom zou je volwassen worden?’ (2014).
Volwassen worden betekent de moed hebben om niet onnadenkend alles te aanvaarden wat je wordt verteld en evenmin onnadenkend alles te verwerpen als onzin.(4)
Anders gezegd: zelf nadenken, oordelen en je mond opendoen. Dus niet als Peter Pan en Tinker Bell lekker onvolwassen naar fantasieland vluchten of slaafs volgen wat nepnieuwsmakers, influencers, roeptoeters, economen en autoritaire politieke leiders ons zeggen te vinden en te doen. En ja, voor zelf nadenken is niet zozeer kennis, maar moed nodig, veel moed… Maar we kunnen dat dankzij ons denkvermogen.

Neiman wijst in dit verband ook naar overheden die er belang bij hebben dat wij burgers niet nadenken en oordelen. Hier komen de verlichtingswaarden om de hoek kijken die een echte democratische overheid juist zou moeten garanderen: vrijheid, gelijkheid, rechtvaardigheid, mensenrechten, vooruitgang en vrede. Dat zijn tevens waarden die appelleren aan onze individuele morele verantwoordelijkheden, als mensen en als burgers. En dat is ook waarom Susan Neiman zo’n bijzondere filosoof is: zij heeft steevast een hele brede en wereldwijde blik en zij leert ons in haar publicaties en haar werk bij het Einstein Forum de verlichtingsidealen, als mondige burgers, in praktijk te brengen.

In het Nederlands vertaald werk van Susan Neiman:

Het kwaad denken. Een andere geschiedenis van de filosofie. (2004). Meppel: Boom.
De Duitse versie heeft een fraaie ondertitel: ‘Gids voor volwassen idealisten’.
Morele helderheid. Goed en kwaad in de 21ste eeuw, derde druk. (2010). Amsterdam: Ambo.
Afgezien van de feiten. (2014). Meppel: Boom.

Aardig als introductie op het denken van Susan Neiman:

Waarom zou je volwassen worden? (2014). Amsterdam: Ambo|Anthos.
Verzet en rede in tijden van nepnieuws. (2017). Rotterdam: Lemniscaat.
Wat we van de Duitsers kunnen leren. (2019). Rotterdam: Lemniscaat.
De Duitse versie heeft een verhelderende ondertitel: ‘Hoe samenlevingen met het kwaad in hun geschiedenis om kunnen gaan’. Dat geldt dus ook voor ons koloniale verleden en het Nederlandse aandeel in de slavenhandel.
Links ≠ Woke, tweede druk. (2023). Rotterdam: Lemniscaat.

Mia Euverman is theoretisch wijsgerig socioloog. Zij is sinds 2008 lid van een Filosofische Leesclub, verbonden aan de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW).
Begin 2011 maakte ze voor het eerst kennis met boeiende werk van Susan Neiman.

Voetnoten

(1) Neiman, S. (2014). Kant in Brussel. Retrieved 14-06-2024. https://www.groene.nl/artikel/kant-in-brussel.

(2) Het Einstein Forum zet zich in voor een innovatief, internationaal, multidisciplinair en publieksgericht wetenschappelijk programma. Net als Albert Einstein zelf weten directeur en staf zich gedreven door een sterke sociale verantwoordelijkheid. Retrieved 04-07-2024. https://www.einsteinforum.de/about/?lang=en.

(3) In 2014 heeft Susan Neiman de Spinozalens ontvangen. Dat is een onderscheiding voor denkers over ethiek. De speech die ze bij die gelegenheid hield is na te lezen op https://www.groene.nl/artikel/jong-zijn-is-helemaal-niet-leuk. Retrieved 11-06-2024.

(4) Neiman, S. (2014). In: Waarom zou je volwassen worden? Amsterdam: Ambo|Anthos. P. 12.

Referenties

Neiman, S. (2014). Kant in Brussel. In: De Groene Amsterdammer, 2014, nummer 10. https://www.groene.nl/artikel/kant-in-brussel.

Interviews met Susan Neiman:
https://www.groene.nl/artikel/de-verlichting-heeft-helden-nodig, oktober 2008.
https://www.groene.nl/artikel/de-vijf-beste-volgens-susan-neiman, december 2014.
https://www.groene.nl/artikel/zonder-hoop-kan-ik-de-wereld-niet-veranderen, juli 2019.

Zie ook literatuur in kader.