“Je ziet het pas als je het doorhebt.”
(Johan Cruijff)

In dit artikel maakt Ellen van Eden, practor Leven lang ontwikkelen bij ROC Noorderpoort, ons bondgenoot in het zoeken naar concretisering, verheldering en het zichtbaar maken van informeel leren. Informeel leren lijkt ongrijpbaar, want is vaak niet bewust en zeker niet gepland. Maar met praktijkonderzoek lukt het haar om deze vorm van leren handen en voeten te geven, waardoor het herkend en erkend wordt en de bijdrage in de ontwikkeling van mensen en organisaties op waarde geschat kan worden.

Inleiding

Gedurende mijn hele loopbaan als onder andere opleidings-, HR- en loopbaanadviseur, heb ik mij verwonderd over de vraag waarom volwassenen stoppen met leren. Aversie tegen school- en opleidingssystemen met formele kwalificaties en examens is een belangrijke belemmering om stappen te zetten in ontwikkeling via opleiding of cursussen. Maar dit betekent niet dat men niet leert aan en in het leven en het werk.
Het vraagstuk is dan ook niet óf er geleerd wordt maar hoe en waar er geleerd wordt.
Als Practor Leven lang ontwikkelen had ik de mogelijkheid om dieper in dit vraagstuk te duiken.

Uit mijn vooronderzoek bleek dat er al zo’n tweehonderd jaar geprobeerd wordt om burgers te blijven ontwikkelen middels avondscholen, moedermavo’s, vormingswerk, permanente educatie en Regionale Opleidingscentra (de huidige ROC’s). De overheid stimuleerde dit met wet- en regelgeving en vele subsidies. Echter zonder structureel en grootschalig resultaat. Deelname aan formele opleiding of cursussen ligt al meer dan tien jaar op zo’n 52%, voor lager opgeleiden zelfs op 37% en voor 55+-ers op 44% in 2022. Terwijl de technologische en digitale ontwikkelingen dermate snel gaan dat je minimaal een toename zou verwachten in om- en bijscholing. (SER, 2022/2023, p. 6.).
In mijn eigen praktijkervaring zag ik dit bevestigd. Hoe kunnen we leven lang ontwikkelen beter stimuleren? Er zijn blijkbaar andere benaderingen en “kijkwijzes” nodig.

Door de transities en krapte op de arbeidsmarkt wordt er in toenemende mate gekeken naar skills van werkenden en werkzoekenden in plaats van alleen diploma’s en certificaten. Ook is het voor werkgevers noodzakelijk om anders te kijken naar werk, werkprocessen en functies, meer naar taken en rollen en de ‘leerbaarheid’ van potentiële en huidige werknemers. Tevens blijkt uit diverse onderzoeken dat het meeste geleerd wordt van en tijdens het werk. Dit raakt aan het onderwerp ‘informeel leren’. Wat is het? Hoe maken we het zichtbaar en kan het helpen om een impuls te geven aan Leven lang ontwikkelen?

Wat is informeel leren?

Voor het begrip informeel leren zijn verschillende definities in omloop. Het leren is niet georganiseerd en niet altijd bewust en draagt bij aan tacit knowledge (vrij vertaald als impliciete kennis). Of ook wel onbewust bekwaam genoemd. Het informeel leren wordt veelal gekoppeld aan werkplek-leren maar kan juist ook in niet-werksituaties tot ontwikkeling leiden.

Door bijvoorbeeld gamen kan er zonder de intentie te leren toch veel geleerd worden zoals andere talen, besluiten nemen, situaties inschatten, samenwerken. Marsick en Volpe (1999) geven een aantal kenmerken van informeel leren:

Het is geïntegreerd in (dagelijkse) routines.
Het wordt getriggerd door interne en externe prikkels.
Het is veelal niet bewust.
Het is onvoorspelbaar en beïnvloed door toeval.
Het is een inductief proces van reflectie en actie.
Het hangt samen met het leren van anderen.
Het kan individueel of collectief plaatsvinden.

Het informeel leren lijkt hiermee iets ongrijpbaars en daardoor moeilijk in te zetten als stimulans voor Leven lang ontwikkelen. Valkuil is om juist het informeel leren eenduidig te gaan definiëren en te willen organiseren en beïnvloeden. De uitdaging zit er in het informeel leren zichtbaar te maken waardoor herkenning van leren optreedt dat mogelijk inspireert bewuster te reflecteren op leermomenten en deze weer te benoemen en te delen. Formeel leren is juist georganiseerd en gestructureerd (opleiding, cursus) en wordt afgesloten met een diploma of certificaat. Non-formeel leren is wel georganiseerd maar sluit niet af met een civiel-erkend waardepapier. Bijvoorbeeld een cursus of training met als afsluiting een Bewijs van deelname.

In de Monitor Leercultuur van de SER (2022/2023), is het informeel leren in Nederland gemeten
Informeel leren, zoals leren van uitdagende taken of van collega’s, is voor volwassenen heel belangrijk, omdat ze aan deze manier van leren veel meer tijd besteden dan aan leren via opleidingen en trainingen. Informeel leren is dit jaar voor het eerst gemeten in de enquêtes die gebruikt zijn voor deze monitor. Veel mensen geven aan te leren in het werk. Meer dan 90% van de werknemers leert van collega’s en van taken en 40% leert daar veel van. Het ROA (Research Centre for Education and the Labour Market, Maastricht University) heeft eerder gekeken naar informeel leren, zij meten dit als het aandeel leerzame activiteiten tijdens het werk. Uit dat onderzoek blijkt dat het aandeel leerzame activiteiten de afgelopen 10 jaar afneemt.
In Europees perspectief scoort Nederland op het gebied van informeel leren gemiddeld. Zowel de ontwikkeling in de tijd als de vergelijking met andere landen suggereren dat er ruimte voor verbetering is.
Ook de vraag hoe informeel ontwikkelde kennis en vaardigheden inzichtelijk gemaakt kunnen worden, te herkennen en erkennen, is een belangrijke kennisvraag. Momenteel lopen er een aantal initiatieven en experimenten met bijvoorbeeld skillspaspoorten, EVC en andere manieren om in het werk ontwikkelde competenties te (h)erkennen ( SER/TNO 2022/2023, p. 4).

Informeel leren zichtbaar maken, een praktijkverkenning

Bij complexe vraagstukken werk ik in mijn practoraat graag met leernetwerken. In een leernetwerk kunnen we met diverse betrokkenen het vraagstuk en het speelveld eerst eens verkennen. Vervolgens formuleren we een of meer onderzoeksvragen. Een leernetwerk bestaat uit maximaal tien deelnemers en komt zo’n vier à vijf keer (online) bij elkaar. We onderzoeken en leren tegelijk en er is altijd een opbrengst.
In een leernetwerk met zeven zorginstellingen hebben we het begrip ‘informeel leren’ verkend en middels vraagarticulatie is er een aantal factoren benoemd die invloed hebben op het informeel leren. Reflectievermogen van medewerkers, het benoemen en delen van leerervaringen en ruimte voor experimenteren scoorden het hoogst.

Vanuit de resultaten van het leernetwerk is het Practoraat LLO gestart met de opzet van een longitudinaal onderzoek bij een grote organisatie voor ouderenzorg, ZINN, in de provincie Groningen. Hierbij doen we samen met medewerkers en leidinggevenden onderzoek naar het zichtbaar maken van informeel leren in de organisatie.
Door medewerkers en leidinggevenden meer bewust te maken van hoe er informeel geleerd wordt, kunnen zij ook meer zicht krijgen op de resultaten van individuele en teamontwikkeling. Bovendien kan deze bewustwording voor individuele medewerkers het zelfvertrouwen op eigen ontwikkelmogelijkheden vergroten. In teams kan het zichtbaar maken van verschillende perspectieven op leren het collectief leren stimuleren. Hierdoor kunnen ook georganiseerde formele leeractiviteiten beter aansluiten bij ontwikkelvragen. Echter hoe maak je het informele leren zichtbaar?

In de gedroomde situatie van de onderzoeks- en klankbordgroep reflecteren medewerkers en leidinggevende voortdurend op hun handelen en leren. Hier zou het ontwikkelen van een tool, als bijvoorbeeld reflectiekaartjes, een voor de hand liggende oplossing kunnen zijn. Maar leidt dit tot duurzame verandering in de organisatie? Hiervoor is meer onderzoek nodig. Op basis van literatuuronderzoek en een aantal sessies met de onderzoeks- en klankbordgroep zijn we tot de volgende onderzoeksvragen gekomen:

Hoe kan informeel leren onderdeel van de identiteit van de organisatie worden?

Deelvragen:

Hoe kan informeel leren herkend worden (in bijvoorbeeld gedrag, uitingen, beeld)?
Welke interventies kunnen ingezet worden om meer bewustwording van informeel leren in de organisatie te creëren?
Op welke manier draagt de ontwikkel-identiteit bij aan het informeel leren en vice versa?

Essentieel hierbij is om met elkaar te kunnen praten over leren en ontwikkelen. Hierbij hebben we ons laten inspireren door de theorieën van Manon Ruijters over Ontwikkel-, Professionele en Beroepsidentiteit (2015, 2020, 2021). Vanuit mijn eigen ervaring met organisatieontwikkeling en Leercultuur heb ik de aspecten organisatie-identiteit en sociaal maatschappelijke identiteit wat anders geformuleerd om tot een toepasbaar gespreksmodel te komen over leren en ontwikkelen (zie figuur 1).

*Figuur 1: Model Ontwikkel-identiteit, E.M. van Eden (2020).*

Uitvoering onderzoeksactiviteiten zichtbaar maken informeel leren

Gedurende twee jaar zijn er diverse interventies geweest die steeds een van de kwadranten als uitgangspunt hadden. Zo zijn er bijeenkomsten geweest met leidinggevenden en met HR-adviseurs waarin zij zich bewust werden van de invloed van hun persoonlijke leergeschiedenis en ontwikkelidentiteit. We hebben gastlessen en masterclasses gegeven aan medewerkers en leidinggevenden over het perspectief op leren vanuit het beroep waar zij zich mee identificeerden. Er is een video-podcast gemaakt waarin een aantal medewerkers aan het woord is over hun ervaringen met informeel leren. En om het informeel leren letterlijk zichtbaar te maken worden er regelmatige posts van medewerkers op het intranet geplaatst, soms met foto’s van hun leermomenten. Bij de start van het onderzoek is een nulmeting gedaan middels een enquête en een aantal interviews. Onlangs is het onderzoek afgesloten met een eindmeting door een enquête. Er hebben zo’n 30 leidinggevenden en medewerkers meegedaan aan de nul- èn de eindmeting.

Onderzoeksresultaten

Hoewel het onderzoek pas net is afgerond (juli 2024) en nog niet helemaal geanalyseerd, zijn er wel voorlopige resultaten zichtbaar:

89% van de ondervraagden ziet stagiaires als voorbeeld voor (informeel) leren. Dit is een toename van 11% ten opzichte van 2022.
83% ziet de leidinggevende als voorbeeld op het gebied van informeel leren. Dat is een lichte toename van 2% ten opzichte van 2022.
89% ziet dat er meer aandacht is voor informeel leren sinds 2022.
93% vindt dat er een beter leerklimaat is ontstaan.

Informeel leren door docenten

Bij het onderzoek in de zorgorganisatie lag er een duidelijke verbinding naar de ontwikkelidentiteit van de organisatie. Het gaat daarbij ook over leren in organisaties, leercultuur en organisatieontwikkeling. Echter bewust worden van de invloed van informeel leren is van belang voor iedereen, ook los van een organisatiecontext. Zoals eerder benoemd kan de bewustwording van het feit dat men onbewust de hele dag leert meer zelfvertrouwen geven en eventuele belemmeringen voor meer (non-)formeel leren wegnemen.

Als opleidingsadviseur in onderwijsorganisaties heb ik me er altijd over verbaasd dat docenten die de hele dag met het leren en ontwikkelen van hun studenten en cursisten bezig zijn, relatief weinig tijd besteden aan hun eigen ontwikkeling. In een workshop ‘Informeel leren zichtbaar maken’ voor MBO-docenten in april 2024 kwam onder andere naar voren dat docenten veel informeel leren door wisselende teamrollen en -taken. Ook de beroepsidentiteit kan veel invloed hebben op het perspectief van leren en ontwikkelen. En wat is je beroep? Is dat docent, coach, of het beroep waar je zelf oorspronkelijk voor bent opgeleid? Bijvoorbeeld verpleegkundige, hotelmanager, automonteur, verkoper? Het MBO werkt met veel zij-instromers en hybride docenten die deels nog in de praktijk werkzaam zijn. In de workshop ontstonden hier al levendige discussies over.

Door het leernetwerk en het onderzoek in de zorg en de workshop voor docenten zijn wij geïnspireerd om met het Gespreksmodel Ontwikkel-identiteit een transfer te maken naar onderwijs en mogelijk andere branches.
We hopen hiermee een bijdrage te leveren aan het leven lang ontwikkelen en het (informeel) leren blijvend te stimuleren.

Graag verwijs ik nog naar het Practoraat Docent-professionalisering dat hier ook mooie onderzoeken in doet (https://www.landstedegroep.nl/practoraten/practoraat-docentprofessionalisering).

Ellen van Eden is practor Leven lang ontwikkelen bij ROC Noorderpoort in Groningen. Een practor doet praktijkgericht onderzoek over de aansluiting MBO-onderwijs en arbeidsmarkt en ontwikkelt kennis en/ of producten voor verbetering en vernieuwing van onderwijs, de arbeidsmarkt, regio en/of de wereld. Zij heeft meer dan dertig jaar werkervaring op gebied van mens- en organisatieontwikkeling en gewerkt bij bedrijven, overheid, zorg en onderwijs. Daarnaast heeft ze haar eigen praktijk als Register Loopbaanprofessional.

Deze definitie voor Leven lang ontwikkelen is mij uit het hart gegrepen:
“Gedurende het hele leven (pro)actief ontplooien van kwaliteiten op basis van motieven en mogelijkheden, voor een duurzame bijdrage aan de samenleving, eigenwerkomgeving, gezondheid en geluk, voor nu en in de toekomst.”(Kuipers en Draaisma, 2020)

Referenties

Hofstede, G. (1991). Culture and Organizations; Software of the mind. London. MCGraw-Hill Book Company.

Kuijpers, M., & Draaisma, A. (2020). Loopbaangericht Leven Lang Ontwikkelen. Economisch en zingevingsperspectief voor nu en de toekomst. Onderzoeksrapport. Heerlen: Bijzondere Leerstoel Leeromgevingen en -loopbanen.

Marsick, V. J., & Volpe, M. (1999). The Nature and Need for Informal Learning. Advances in Developing Human Resources, p. 1 – 9.

Ruijters, M. C. P. (2020). Liefde voor leren. Amsterdam. Boom Uitgevers.

Ruijters, M. C. P. (2021). Manifest voor de beroepsidentiteit: Over de achterkant van personaliseren en flexibiliseren van beroepsopleidingen. Wageningen: Aeres Hogeschool Wageningen.

Ruijters, M. C. P., Schut, R., & Simons (Red.), R.-J. (2021). Canon van leren & ontwikkelen. Amsterdam: Boom uitgevers.

Ruijters (Red.), M. C. P. (2015). Je Binnenste Buiten – Over professionele identiteit in organisaties. Zeist: Vakmedianet.

Sociaal-Economische Raad & Nederlandse Organisatie voor Toegepast-natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO). (2022/2023). Monitor Leercultuur. Den Haag: SER/TNO.

ZINN. (2023). Video Informeel leren bij ZINN. Retrieved: 15-08-2024. https://youtu.be/urlYfzYCUNw.