“Onze taal is een monument, dat evenzeer in ere moet gehouden worden als een dat van steen gemaakt of op doek geschilderd is.”
Henri Polak (1868-1943) was vakbondsbestuurder en politicus. Naast het feit dat hij beschouwd wordt als de grondlegger van de moderne vakbeweging was Henri Polak medeoprichter van de SDAP in 1894. Later werd hij lid van de gemeenteraad van Amsterdam en van de Tweede en Eerste Kamer.
Henri Polak groeide op in Amsterdam als zoon van een diamantbewerker. Na de lagere school werd hij op zijn 13e ook zelf diamantbewerker. In Engeland kwam hij in aanraking met het socialisme en vakbondswerk. Terug in Amsterdam raakte hij betrokken bij een grote staking van diamantbewerkers en richtte in 1894 de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond (ANDB) op. De ANDB stond aan de wieg van het latere NVV, de voorloper van de FNV.
Polak werd voorzitter van de ANDB (later ook van de NVV) en hoofdredacteur van bondsblad ‘Weekblad’. Polak, zelf autodidact, had een grote hang naar kennis en grote liefde voor kunst en cultuur. Een echte theoreticus op het gebied van onderwijs en opvoeden was hij niet, maar hij hechtte heel veel waarde aan scholing en geestelijke ontwikkeling van de arbeidersklasse en zou dat op velerlei manieren in de praktijk brengen.
De ANDB had dan ook meerdere doelen:
- Belangenbehartiging (kortere werktijden, betere arbeidsomstandigheden, hoger loon).
- Opvoeden en beschaven: bijvoorbeeld de aanpak van alcoholisme, betere hygiëne.
- Het ontwikkelen van de leden tot strijdbare socialistische arbeiders: onderlinge solidariteit, gedisciplineerd optreden, goed vakbondswerk.
- Het verbeteren van de kwaliteit van leven door het stimuleren van de geestelijke ontwikkeling middels kunst en cultuur in brede zin.
Via artikelen van Polak in ‘Weekblad’ en via lezingen en bijeenkomsten werden arbeiders voorgelicht hoe te leven en te denken, waarbij aandacht werd besteed aan het gevaar van alcohol en aan hygiëne en fatsoen en zelfs het goed luchten van de woning! In het Weekblad was er een rubriek Taallessen waarmee Polak de leden leerde hoe zich kort en bondig uit te drukken in eenvoudige taal ‘zonder stadhuiswoorden’. Later werd voor scholing en ontwikkeling een aparte afdeling Maatschappelijk Werk opgericht en een eigen vakschool voor bij- en omscholing.
Er waren cursussen en lezingen over socialisme en de arbeidersbeweging, de diamantindustrie, idealisme en materialisme. Maar Polak gaf ook lezingen over kunst en over de muziek van Wagner (!) waarmee hij veel mensen wist te enthousiasmeren. Behalve kennis kwamen ook kunst en cultuur ruimschoots aan de orde: er werden toneelvoorstellingen georganiseerd, er werd een koor opgericht en een leesclub waar o.l.v. een letterkundige iedere week een boek werd besproken.
Belangrijk hierbij was dat de ANDB een eigen bondsgebouw had dat in 1900 in gebruik werd genomen. Polak had de architect Berlage gevraagd voor het ontwerp. Deze ‘Burcht’ [1] moest er volgens Polak voor zorgen dat arbeiders konden verblijven in een omgeving van schoonheid en kunstzin bevorderen. Beeldend kunstenaar Richard Roland Holst schilderde de fresco’s in het gebouw. Het bondsgebouw had ook een grote bibliotheek.
In navolging van de Commissie voor Maatschappelijk Werk richtte Polak in 1910 de Centrale Commissie Voor Arbeidersontwikkeling Amsterdam (CCVA) op. Deze zou later als IVAO (Instituut Voor Arbeiders Ontwikkeling) een grote rol spelen in het vormings- en scholingswerk binnen de sociaaldemocratische beweging. In al deze verenigingen speelde Polak zelf een grote rol.
Hoewel geen echte theoreticus en denker op het gebied van het leren van volwassenen kan gesteld worden dat Henri Polak op zijn manier met een enorme gedrevenheid erin is geslaagd een arbeiderselite te vormen in politiek en vakbeweging door scholing en ontwikkeling. Waarmee hij de titel van grootmeester zeker heeft verdiend. Het paternalisme en de vaak wat schoolmeesterachtige aanpak zij hem daarbij vergeven.
© volwassenenleren.nl (2023)
Ina den Hollander is expert volwasseneneducatie en basisvaardigheden. Ze was betrokken bij het Aanvalsplan Laaggeletterdheid en bij vele projecten (Standaarden en eindtermen ve, Raamwerk Docent Basisvaardigheden). Samen met Ella Bohnenn en Ben Vaske vormt ze de eindredactie van artikelenserie Leren in de educatie, Lesgeven, begeleiden en faciliteren, van Stichting Expertisecentrum Oefenen.nl.
Voetnoten
1. De Burcht bestaat nog steeds, adres Henri Polaklaan 9 in Amsterdam. In het gebouw was een tijdlang het Nationaal Vakbondsmuseum gevestigd.
Referenties
Bloemgarten, S. (1993). Henri Polak. Sociaal democraat 1868-1943. ’s-Gravenhage: Sdu.
Vree, F. van (2013). Polak, Henri (1868-1943), in Biografisch Woordenboek van Nederland. Amsterdam: Huygens ING. Retrieved: 28-04-2023. http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn5/polak_h.
Welgraven, E. (2020). De nevenactiviteiten van de ANDB in haar eerste periode. Doelbewust of franje? VHV Digiboek, Nr 4., Maart 2020.
