“Het bijzondere waarin men zich verdiept is niet een fase, het is een spiegel van het geheel.” [1]

Exemplarisch leren is een vorm van leren waarbij deelnemers zich ontwikkelen door ervaringen op te doen, waarop ze kunnen reflecteren. In dit artikel licht Ina den Hollander toe wat exemplarisch leren inhoudt en op welke principes het is gebaseerd. Deze vorm van leren is van invloed geweest op ons vormingswerk en de vakbondsscholing en is nog steeds van betekenis voor ons huidige onderwijs.

Wat is exemplarisch leren

Kort omschreven betekent exemplarisch leren binnen de volwasseneneducatie en het vormingswerk dat de eigen ervaringen van volwassenen de grondslag vormen voor het leren en gekoppeld worden aan de maatschappelijke, historische en culturele context. Reflectie op de eigen ervaringen en de verbinding aan die context maakt inzicht in heersende modellen en structuren mogelijk en daarmee participatie en het bijdragen aan maatschappelijke veranderingen. De theorie van het exemplarisch leren vertoont daarmee overeenkomsten met het ervaringsgericht leren van Paulo Freire. Net als de methode van Freire heeft ook de theorie van het exemplarisch leren een hoog emancipatoir karakter. Leren moet bijdragen aan de emancipatie van mensen en aan een rechtvaardige, democratische samenleving.
De belangrijkste grondlegger van het exemplarisch leren is de Duitse pedagoog, socioloog en sociaalfilosoof Oskar Negt (1934 – 2024). In 1971 verscheen zijn boek “Soziologische Phantasie und exemplarisches Lernen; Zur Theorie und Praxis der Arbeiterbildung” (Wagenschein, 1966). Het boek heeft grote invloed op de scholings- en vormingsactiviteiten in de Bondsrepubliek Duitsland. In de jaren zeventig speelt de vertaling ook in Nederland een belangrijke rol in de discussies over vormingswerk en de maatschappij. Aanvankelijk vooral binnen de vakbeweging, maar later ook daarbuiten. [1]

Exemplarisch leren als kritiek op het traditionele leren

Het exemplarisch principe is ouder dan de theorie van Negt en ontstond in Duitsland begin jaren ‘50 als kritiek op het toenmalige onderwijs. Dat werd gekenmerkt door een grote hoeveelheid leerstof, opgedeeld in aparte vakken, met als doel om zo volledig mogelijke kennis over te brengen. Door de critici ook wel het ‘encyclopedisch complex’ genoemd. Die neiging om in het onderwijs te komen tot een zo volledig mogelijke kennisoverdracht leidde volgens de critici tot een gebrek aan samenhang tussen vakken en tot oppervlakkigheid. Door middel van exemplarisch leren kan de hoeveel leerstof worden beperkt zodat verschijnselen diepgaand kunnen worden bestudeerd. Aan de hand van één bepaald onderwerp worden onderliggende modellen en structuren (paradigmata) onderkend om de (maatschappelijke) werkelijkheid te leren begrijpen en te beschrijven. Het inzicht in die modellen en structuren kan vervolgens worden toegepast om andere thema’s te begrijpen. Het gaat niet om zo volledig mogelijke overdracht van kennis maar om dieper begrip en inzicht in een onderwerp dat ook toegepast kan worden op andere onderwerpen (‘verdichting’) (Negt, 1971).

Meer dan alleen een didactisch principe

Oskar Negt onderkende dat het idee van exemplarisch leren zoals dat in de jaren ’50 in Duitsland werd ontwikkeld heeft geleid tot wat hij ‘stofreductie’ noemde. Maar door het principe van exemplarisch leren vooral toe te passen binnen verschillende vakken en niet vanuit meerdere perspectieven of disciplines een onderwerp te bestuderen, wordt de samenhang tussen de verschillende disciplines gemist. Negt was voorstander van een sociologische benadering, die hij ‘soziologische phantasie’ noemde. Hij noemt zijn boek over sociologische verbeeldingskracht en exemplarisch leren dan ook zijn belangrijkste boek. Door het exemplarisch leren op een sociologische manier toe te passen, leren mensen niet alleen om zich in een bepaald onderwerp te verdiepen maar ontwikkelen mensen ook hun vermogen om zelf te redeneren en te denken. Leren gaat dus niet om onderwezen worden maar gaat om jezelf ontwikkelen door het opdoen van ervaringen en daarop te reflecteren. Op deze wijze leer je jezelf en je positie in de wereld om je heen te kennen en kun je zowel je eigen positie verbeteren als bijdragen aan verandering van de maatschappij. Zo komt men van het bijzondere naar het geheel. In zijn omschrijving van wat dan het geheel is en wat dan het bijzondere wordt duidelijk dat de visie van Negt op exemplarisch leren nauw verbonden is met zijn maatschappijvisie. Hij baseert zich vooral op het idee van Marx waarin de samenleving gezien wordt als een verdeling in klassen: de bezitters van de productiemiddelen en de klasse van arbeiders die meerwaarde produceert voor die bezittende klasse.
Het exemplarisch leren is daarbij een methode om de arbeider klassenbewust te maken, dat wil zeggen inzicht te ontwikkelen in de maatschappelijke tegenstellingen en productieverhoudingen en de eigen positie daarbinnen. Belangrijk is dat dat inzicht leidt tot politiek en maatschappelijk handelen om de eigen situatie te verbeteren maar ook om bij te dragen aan een rechtvaardige en democratische samenleving. Voor Negt was, naar voorbeeld van Marx, een klasseloze maatschappij het uiteindelijke doel (Hammen-Poldermans, 1975, p. 106).

Exemplarisch leren in vakbonds- en vormingswerk

In het kader van zijn werk voor de Deutsche Gewerkschaftsbund (DGB) heeft Negt het exemplarisch leren verder uitgewerkt gericht op de scholing van arbeiders binnen de vakbeweging, met name in grote bedrijven. Door de pedagoge Helga Deppe is dit later verbreed naar andere doelgroepen, met name werkende jongeren (Hammen-Poldermans, 1975, p. 110).
Exemplarisch leren betekent:

dat er in de leersituatie ruimte moet zijn voor de ervaringen van de deelnemers;
dat de inhoud groepsspecifiek moet zijn, dus passend bij de praktische leef- en werksituatie van de deelnemers in de groep. Bij Negt zijn dat vooral volwassen arbeiders in bedrijven, maar dat kunnen ook werkende jongeren zijn, werklozen en niet werkenden. Inhoud en aanpak moeten steeds op de doelgroep worden aangepast;
dat een cursusleider of vormingswerker zich goed moet voorbereiden door zich te verdiepen in de werk- en leefsituatie van de deelnemers en deze te verbinden met brede maatschappelijke thema’s, of met de lokale of bedrijfsspecifieke situatie;
dat er geen vaststaand curriculum bestaat, maar dat flexibel moet worden ingespeeld op de verhalen en ervaringen van deelnemers;
dat die ervaringen moeten worden geplaatst in een maatschappelijke en historische context. Vooral moet duidelijk worden dat die context geen constante is, ze is historisch gegroeid en daarmee ook veranderbaar. Het leren moet dus ook perspectief op verandering bieden. Daarvoor moeten deelnemers leren zelf te denken en te redeneren;
dat exemplarisch leren volgens Negt iets anders is dan een casestudy. Een casestudy behandelt ook specifieke situaties als voorbeeld voor andere vergelijkbare situaties, maar zet niet aan tot verandering;
dat kennisoverdracht ook belangrijk is, maar die kennis moet relevant zijn voor de problemen en ervaringen van de deelnemers aan de cursus;
dat thema’s of problemen niet geïsoleerd behandeld moeten worden, maar moeten worden veralgemeniseerd door het leren ontdekken van overeenkomsten tussen de ervaringen van de verschillende deelnemers.

Deppe legt de nadruk op het leren waarnemen van maatschappelijke conflicten. Discussie, rollenspel en simulaties kunnen daarbij als werkvorm worden ingezet. Belangrijk is ook hier dat deelnemers worden aangezet tot actief handelen. De cursus, zo stelt zij, kan als praktische oefensituatie dienen, bijvoorbeeld door het ontwerpen van posters, het opstellen van een politiek eisenprogramma of het maken van een bedrijfskrant of zwartboek.
Zij benadrukt dat het belangrijk is om deelnemers te leren collectief en solidair te handelen. Als individu kan men weinig bereiken, politieke en maatschappelijke verandering kunnen alleen bereikt worden door te handelen als team binnen een vakbond of politieke organisatie (Deppe-Wolfinger, 1973).

Exemplarisch leren in Nederland

Na de publicatie van de Nederlandse vertaling van het boek van Negt speelt de theorie van het exemplarisch leren ook in Nederland een belangrijke rol in discussies over vormingswerk en vakbondsscholing. De theorie van scholing en vormingswerk als ‘politiserende’ vorming wordt gezien als fundamenteel anders dan het ‘curriculum leren’ binnen reguliere scholingsinstituties. Niet kennisoverdracht staat centraal maar het bieden van inzicht en handelingsperspectief, gebaseerd op basis van reflectie op de eigen ervaringen binnen de historisch maatschappelijke context. Het vertaalt de doelstelling van participatie van de werknemers naar het perspectief op verandering op alle mogelijke terreinen van het persoonlijk en maatschappelijk leven (Berkers, 2024a).

Scholing en vorming binnen de vakbeweging

In de jaren ‘60 van de vorige eeuw ontstond in Nederland discussie over het scholingsbeleid binnen de vakbeweging. De scholing was vooral gericht op kennismaking met en uitleg van het vakbondsbeleid en op technische vaardigheden voor kaderleden. De opzet was schools, centraal georganiseerd en sloot niet aan bij lokale en bedrijfsspecifieke situaties en de tendens tot democratisering als resultaat van de democratiseringsbeweging van de jaren ‘60. Zo kreeg men ook binnen de vakbeweging belangstelling voor de theorie van het exemplarisch leren en de sociologische verbeeldingskracht. Negt gaf een inleiding op een conferentie van het FNV scholingsinstituut in 1979 in Epe. Vanuit het FNV-scholingsinstituut werd in de jaren ’80 de Vakbondsschool vanuit de principes van exemplarisch leren vormgegeven (Berkers, 2024b).

Van vakbondsscholing naar politieke vorming van volwassenen

In de jaren ‘80 richt Negt zich niet meer alleen op het scholingswerk in de vakbeweging en ziet hij exemplarisch leren in de brede context van de (politieke) vorming van volwassenen. Hij introduceert dan de begrippen ‘maatschappelijke sleutelkwalificaties of competenties’. Competenties die nodig zijn om als mens je weg te vinden in deze wereld met als doel om autonoom en onafhankelijk te kunnen zijn. Hij benoemt daarbij zaken als zorg voor omgang met de natuur en andere mensen (ecologische competentie), bekwaamheid tot herinnering en aandacht voor de geschiedenis (historische competentie) en begrip van de wereld en de technologische ontwikkeling (technologische competentie). “Uiteindelijk is er één vermogen dat deze competenties overstijgt, namelijk het vermogen om verbindingen te leggen en alles in samenhang te zien” (Berkers 2014). Een deel van de teksten van Negt uit die periode wordt in het Nederlands vertaald onder de titel “Cultuur als akkerbouw der zinnen. Opstellen over cultuur, arbeid en leren” (Berkers, 1993).

Het idee van exemplarisch leren in regulier onderwijs en educatie

Negt sticht in de jaren ’70 in Hannover de Glockseeschule, die nog altijd bestaat. Het is een nieuw type basisschool waar kinderen leren door te ervaren, met gebruikmaking van al hun zintuigen en zich emotioneel, sociaal en cognitief kunnen ontwikkelen (Berkers, 2024a). Het is een kleine school waar kinderen de hele dag doorbrengen en waar leerlingen en leraren een gemeenschap vormen. De leerlingen zijn mede vormgever van het onderwijs en de schoolorganisatie. Het onderwijs helpt leerlingen om diepgaand inzicht te krijgen in de wereld en hun eigen plaats daarbinnen en zich voor te bereiden op een leven waarin ze hun kennis kunnen gebruiken om problemen op te lossen en de wereld om hen heen te begrijpen (Glocksee Schule, 2024).
In het reguliere onderwijs komen deze principes nu terug in onderwijsconcepten als ervaringsgericht leren (EGO) (Kerpel, 2023), het begrip onderwijskunst als moderne vertaling van exemplarisch leren (EXO) (Wij-leren.nl, 2022) en het zelfsturend leren of leren in vrijheid van Carl Rogers (Volwassenenleren.nl, 2017a).
Ook in de volwasseneneducatie zien we verschillende elementen terug uit het exemplarisch leren:

aansluiten bij de leefwereld en concrete ervaringen van deelnemers;
het belang van maatwerk door aan te sluiten bij verschillen in leertempo, leerstijl, leerwensen en opleidingsniveau;
het integreren van meerdere basisvaardigheden;
deelnemers vaardigheden in handen geven die hen in staat stellen beter te kunnen functioneren in het persoonlijk en maatschappelijk leven (Bohnenn, 2019).

Tenslotte zien we de laatste jaren weer belangstelling voor het begrip Bildung, waarin aandacht is voor zelfontplooiing en leren functioneren als verantwoordelijk en betrokken burger en de vraag hoe je je verhoudt tot de wereld om je heen (Volwassenenleren.nl, 2017b).

Ina den Hollander is expert volwasseneneducatie en basisvaardigheden. Ze was betrokken bij het Aanvalsplan Laaggeletterdheid en bij vele projecten (‘Standaarden en eindtermen ve’, ‘Raamwerk Docent Basisvaardigheden’). Samen met Ella Bohnenn en Ben Vaske vormt ze de eindredactie van de artikelenserie ‘Leren in de educatie. Lesgeven, begeleiden en faciliteren’, van Stichting Expertisecentrum Oefenen.nl.

“Leven lang leren geeft mensen de kans zich te blijven ontwikkelen. Ze kunnen daardoor beter functioneren in het persoonlijk leven en op de arbeidsmarkt en stelt hen in staat om bij te dragen aan een democratische en rechtvaardige samenleving.”

Voetnoten

[1] Oskar Negt (1934 – 2024) studeert aanvankelijk rechten, maar na het lezen van het werk van Marx gaat hij studeren aan het ‘Institut für Social-forschung’, beter bekend als de Frankfurter Schule. Hij studeert bij Max Horkheimer (sociologie) en Theodor W. Ardorno (filosofie) en wordt geboeid door het werk van de Amerikaanse kritische socioloog C. Wright Mills. Aan hem ontleent hij later het begrip ‘Sociological Imagination’. In 1962 sluit hij zijn studie af en gaat werken als assistent in een vormingsschool van de DGB (Deutsche Gewerkschaftsbund). Naast de invloed van Marx, de Frankfurter Schule en de New Left (Marcuse en C. Mills) baseerde Negt zich ook op de psychoanalyse van Freud.

Referenties

Berkers, F. (1993). Negt, O., Cultuur als akkerbouw der zinnen. Opstellen over cultuur, arbeid en leren. Vertaald en samengesteld door Frans Berkers. Hilversum: De Meerval.

Berkers, F. (2014). Verzameld werk. 25 jaar docent Culturele en Maatschappelijk Vorming. Den Haag: De Haagse Hogeschool.

Berkers, W. (2024a). Oskar Negt en zijn bijdrage aan ‘agogische’ theorie en praktijk van politieke vorming. In: Nieuwsbrief Kring voor Andragologie.

Berkers, W. (2024b). In Memoriam Oskar Negt (1934-2024). Ideoloog van naoorlogse vakbondsscholing en vorming. Retrieved: 01-10-2024.
https://vakbondshistorie.nl/dossiers/oskar-negt-ideoloog-van-vakbondsscholing/.

Bohnenn, E. (2019). Lesgeven in basisvaardigheden: 10 pijlers. Onderdeel van artikelenserie Leren in de educatie, Lesgeven, begeleiden en faciliteren. Onder (eind)redactie van Bohnenn, E., Den Hollander, I, Thijssen, R. & Vaske, B. Den Haag: Stichting Expertisecentrum Oefenen.nl.

Deppe-Wolfinger, H. (1973). Gewerkschafliche Jugendbilding und politisches bewusstsein. Nederlandse vertaling: Het vormingswerk voor werkende jongeren in vakbonden en politiek bewustzijn. In Te Elfder Ure, Vormingswerk 1.

Glocksee Schule. (2024). Glocksee Schule Nominiert für den Schulpreis 2024! Retrieved: 01-10-2024. https://glocksee-schule.de/

Hammen-Poldermans, R. (1975). Paulo Freire – Oskar Negt. Methoden voor bewustwording. Bloemendaal: Nelissen.

Kerpel, A. (2023). Ervaringsgericht onderwijs. Retrieved: 01-10-2024. https://wij-leren.nl/ervaringsgericht-onderwijs.php

Negt, O. (1971). Soziologische Phantasie und exemplarisch Lernen. Zur Theorie und Praxis der Arbeiterbildung. Frankfurt: EVA Europäische Verlagsanstalt.

Volwassenenleren.nl (2017a). Rogers: Leren in vrijheid. Retrieved: 01-10-2024. https://volwassenenleren.nl/carl-rogers-leren-in-vrijheid/

Volwassenenleren.nl (2017b). Retrieved: 01-10-2024. https://volwassenenleren.nl/bildung-een-antwoord-op-een-actuele-vraag/

Wagenschein, M. (1966). Zum Begriff des exemplarischen Lehrens; Weinheim/Bergstr. Beltz, geciteerd door Negt O. (1971) in Soziologische Phantasie und exemplarisch Lernen. Zur Theorie und Praxis der Arbeiterbildung. Frankfurt: EVA Europäische Verlagsanstalt.

Wij-leren.nl. (2022). Exemplarisch onderwijs (EXO). Retrieved: 01-10-2024.
https://wij-leren.nl/exemplarisch-onderwijs.php