“Ieder mens moet in staat zijn het leven te kunnen leiden dat hij wil.”

Nobelprijswinnaar Amartya Sen (1933) is een econoom en filosoof die bekendheid verwierf met zijn werk over honger, welvaartstheorie en de mechanismen achter armoede. Na zijn studie aan de Universiteit van Visva-Bharati is hij verbonden geweest aan onder andere de Universiteit van Cambridge, Oxford en Harvard. Hij ontving in 1998 de Nobelprijs voor de Economie vanwege zijn werk over de ethische aspecten van de economie en de daarbij horende strijd tegen de armoede in de wereld (Wikipedia, 2023).

In zijn boek ‘Vrijheid is vooruitgang’ (‘Development as Freedom’, 1999) betoogt hij dat vooruitgang en ontwikkeling bestaat uit het opheffen van onvrijheden. Het verruimen van de vrijheid van mensen is volgens hem dan ook doel en middel van ontwikkeling. Op basis van deze gedachte ontwikkelde hij samen met filosofe Martha Nussbaum de ‘Capability Approach’. De Capability Approach is een bruikbaar kader om ongelijkheid in samenlevingen te verklaren, maar ook bijvoorbeeld om ongelijkheid te verklaren in de deelname aan volwassenenonderwijs.

Uitgangspunt van de ‘Capability Approach’ is dat mensen de vrijheden en mogelijkheden hebben in het kiezen van een leven dat ze willen leiden. Sen kijkt hiermee minder naar de feitelijke prestaties (‘het doen’, zoals een leertraject volgen), maar meer naar de mate van vrijheid die mensen hebben in het beter nastreven van prestaties waar ze waarde aan hechten (‘het in staat zijn om’, oftewel ‘capabilities’).

Gelijkheid van Wat?

Het geven van rechten en mogelijkheden aan inwoners, zoals gratis onderwijs, hoeft volgens Sen niet altijd te betekenen dat mensen ook hun voordeel doen met dit privilege (Robertson & Picard, 2021). Sen spreekt dan ook over ‘Gelijkheid van Wat?’ door verder te kijken dan de toegang tot middelen; hij kijkt ook of mensen in staat zijn om de beschikbare middelen om te zetten naar handelen. Deze reflectie is juist interessant in tijden waarin de overheid in toenemende mate veronderstelt dat mensen ‘eigen regie’ kunnen voeren over hun ontwikkeling, gebruik makende van hun rechten en beschikbaar gestelde middelen. Een voorbeeld hiervan is het STAP-budget, waarbij mensen met of zonder een baan voor een cursus, training of opleiding een subsidie kunnen aanvragen voor hun eigen ontwikkeling en scholing.

Toepassing van de Capability Approach op de volwasseneducatie

Het potentieel van de ‘Capability Approach’ voor de conceptualisering van volwasseneneducatie is nog onderbelicht (Boyadjieva & Ilieva-Trichkova, 2021). Het biedt een perspectief om te reflecteren op het doel van volwasseneneducatie. Is het een manier om mensen mondiger te maken, in lijn met het denken van Paolo Freire (Freire, 2000), of is ‘mondig zijn’ juist een voorwaarde om deel te nemen aan volwasseneneducatie, in overeenstemming met het denken van Malcolm Knowles (1984)? Het laatste lijkt de laatste jaren de overhand te krijgen, wat de sociale ongelijkheid bevordert. In het gedachtengoed van Sen zouden beide zienswijzen hand in hand moeten gaan, omdat capabilities zowel een middel als een doel zijn.

Bert-Jan Buiskool is directeur van Ockham IPS (Institute for Policy Support) en extern PhD kandidaat aan de Open Universiteit. Hij is ambassadeur van EPALE en lid van meerdere gemeentelijke rekenkamers.

Referenties

Boyadjieva, P., & Ilieva-Trichkova, P. (2021). Adult Education as Empowerment: Re-imagining Lifelong Learning through the Capability Approach, Recognition Theory and Common Goods Perspective. Springer International Publishing. https://doi.org/10.1007/978-3-030-67136-5

Freire, P. (2000). Pedagogy of the oppressed (30th anniversary ed). London / New York: Continuum.

Knowles, M. S. (Ed.). (1984). Andragogy in action (1st ed). San Francisco: Jossey-Bass.

Robertson, P.J. & Picard, F (2021). An introduction to the special section on the Capability Approach to career guidance. International Journal for Educational and Vocational Guidance, 21, p. 395 – 404.

Sen, A. (1999). Development as freedom (1. Anchor Books ed). New York: Anchor Books.

Wikipedia. (2023). Amartya Sen. Retrieved: 18-01-2023. https://nl.wikipedia.org/wiki/Amartya_Sen.