“(..) learning to read is like learning spoken language. No one can even begin to explain to infants what are essential features of speech that should be learned, let alone construct a course of study for them to follow; (…). Children easily learn about spoken language when they are involved in its use (…). And in the same way children will try to understand how to read by being involved in its use (…).” (Frank Smith 1978)

Frank Smith (1928) is een Canadese psycholinguïst, een wetenschapper die psychologie en taalkunde verbindt. Zijn boeken over lezen hebben in Nederland het denken over het (beter) leren lezen door analfabete en laaggeletterde volwassenen op een essentieel aantal punten beïnvloed. Zijn eerste uitgangspunt is: je kunt iemand niet helpen met leren lezen als je niet weet wat lezen is, als je niet weet wat een geoefende lezer doet.

Lezen is betekenis geven

Het is een misverstand om te denken dat lezen het vertalen is van geschreven symbolen naar gesproken taal. Lezen is ook meer dan het begrijpen van teksten, het vatten van de bedoelingen van de schrijver. Het doel van lezen is dat we de informatie kunnen verbinden aan ideeën, kennis en ervaringen waar we al over beschikken. Het is dus een actieve cognitieve vaardigheid.

Bronnen van informatie

Bij het lezen maak je gebruik van vele bronnen van informatie. Smith onderscheidt twee categorieën:

Visuele informatie: Dat is de informatie die we zien met onze ogen: de tekens, de opmaak van de tekst etc. Als we onze ogen dicht doen is er geen visuele informatie.
Niet-visuele informatie: Dit is de informatie die in ons hoofd zit, ook als we onze ogen dicht doen. Voorbeelden zijn orthografische informatie (kennis over letters en lettercombinaties: een bd aan het begin van een woord komt in het Nederlands niet voor), syntactische informatie (al dan niet bewuste kennis over grammatica: we weten hoe woorden in een zin worden geordend: ‘man vangt vis’ is logisch, maar ‘man vis vangt’ niet) en semantische informatie (kennis over de wereld).

Hoe meer niet-visuele informatie we hebben en inzetten bij het lezen, hoe minder visuele informatie nodig is. Teksten over onbekende onderwerpen met lange woorden vragen meer aandacht voor de visuele informatie. Dergelijke teksten lezen we dan ook langzamer.

Snel en selectief

Een geoefende lezer leest snel, minimaal 200 woorden per minuut. Als hij minder woorden leest, kan hij geen betekenis geven aan de tekst. Dan besteedt hij te veel aandacht aan losse woorden en eventueel letters en doet zodoende een groter beroep op zijn geheugen dan het geheugen aan kan.

Een geoefende lezer heeft zodoende geen tijd om aandacht te besteden aan alle visuele informatie. Hij moet selectief zijn. Niet alle (delen van) woorden worden door het oog echt gezien. Dat is ook niet nodig, want op basis van niet-visuele informatie kan de lezer voorspellen wat komen gaat en dat met een minimale hoeveelheid visuele informatie controleren.

Leren lezen

Smith’s boeken gaan vooral over wat lezen eigenlijk inhoudt. Over het proces van leren lezen, zegt hij niet zo veel. Wel geeft hij een lijst van twaalf instructies die je niet moet geven. Twee voorbeelden van wat je niet moet doen:

De lezer woorden laten verklanken: mat, dus m-a-t. De geoefende lezer, die een woord niet kan lezen (en feitelijk dus niet kent) neemt pas in allerlaatste instantie zijn toevlucht tot deze aanpak. Meestal zal hij zo’n woord in lettergrepen lezen.
Opdracht geven om losse woorden perfect te lezen. Daarbij kun je geen gebruik maken van niet-visuele informatie.

De boeken van Frank Smith zijn verschenen in de zeventiger jaren van de vorige eeuw. Voor het leesonderwijs in het basis-, voorgezet en volwassenenonderwijs kunnen we er nog heel wat van leren.
In 2018 rapporteerde de inspectie dat het niveau van leesvaardigheid in het basisonderwijs schrikbarend was gedaald. Zou dat komen, omdat er te weinig nadruk wordt gelegd op het leren betekenis geven aan geschreven teksten?

Marga Tubbing is onderwijskundige. Zij was werkzaam bij onder andere de Schoolbegeleidingsdienst Delft e.o., het Landelijk Studie- en ontwikkelingscentrum Volwasseneneducatie (SVE), CINOP en Stichting Lezen & Schrijven.

Referenties

Smith, Frank. (1973). Psycholinguistics and Reading. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Smith, Frank .(1978). Understanding reading. A psycholinguistic analysis of reading and learning to read. 2nd Edition. New York: Holt, Rinehart and Winston.

Smith, Frank. (1978). Reading. Cambridge: Cambridge University Press.

Wikipedia. (2018). Frank Smith (psycholinguist). 04-09-2018. <https://en.wikipedia.org/wiki/Frank_Smith_(psycholinguist)>.