“Het belangrijkste wat mensen elkaar kunnen leren is wat het inhoudt om mens te zijn.”

Fernando Savater werd geboren in 1947 te San Sebastián (Spaans Baskenland). In de nadagen van het Franco-bewind verloor hij zijn baan aan de universiteit van Madrid en werd hij om politieke redenen korte tijd gevangen gezet. Daarna werd hij hoogleraar ethiek. Hij schreef talloze boeken die in vele talen werden vertaald (waaronder in het Nederlands) en werd één van de meest gelezen filosofen van onze tijd. Zijn grote inspiratiebron is de Franse Verlichtingsfilosoof Voltaire met diens optimistisch geloof in de menselijke ratio. In 1997 ontving hij de J.P. van Praag-prijs van het Humanistisch Verbond, omdat hij erin geslaagd was “om praktische ethiek bij een breed publiek onder de aandacht te brengen”. In 2000 werd hij door het Europees Parlement onderscheiden met de Sacharov-prijs vanwege zijn prominente rol in de Baskische vredesbeweging tegen het ETA-terrorisme.

Het goede leven

Het meest bekende boek van Savater is Het goede leven: ethiek voor mensen van morgen (1991), waarin hij in de vorm van een brief aan zijn 15-jarige zoon de ethische vragen bespreekt waarmee iedereen in zijn leven te maken krijgt. Aan de hand van grote filosofen uit de Westerse denktraditie legt hij op een levendige manier de betekenis uit van vrijheid, tolerantie, verantwoordelijkheid en menselijke waardigheid, maar nadrukkelijk wijst Savater ook op het belang van levensvreugde. Zijn vaderlijke boodschap luidt: “Heb vertrouwen in jezelf. Vertrouw op je eigen verstand, dat je de mogelijkheid zal geven nog beter te worden dan je al bent, en vertrouw op je intuïtieve liefde, die je de weg naar goed gezelschap zal wijzen.”

School als klimopmuur

De waarde van opvoeden: filosofie van onderwijs en ouderschap (1997) is een aanstekelijk pleidooi voor het zorgzame gezin en goede scholen. Kinderen worden als mens geboren, maar worden pas menselijk door opvoeding en onderwijs. Kinderen dienen zich vrijelijk te kunnen ontwikkelen, maar dat betekent niet dat ze altijd hun zin moeten krijgen. In de beeldspraak van Savater zijn opvoeders en onderwijzers voor kinderen wat de muur is voor de klimop: ze helpen bij het omhoog groeien maar bieden tegelijkertijd weerstand en zorgen dat het kind sommige kanten juist níet opgroeit. Men kan kinderen niet onderwijzen zonder grenzen te stellen, een beredeneerd weerwoord te bieden en voor te gaan in voorbeeldgedrag. Waar het bovenal om gaat is om de nieuwe generatie te steunen op weg naar een volwassen bestaan als betrokken en zelfstandig denkende burgers.

Keuze voor optimisme

Savater betoogt dat in onze huidige versnipperde samenleving het onderwijs “de enige gemeenschappelijke omgeving is waarin jongeren een rationele waardering kan worden bijgebracht voor de waarden die mensen in staat stellen onderling verrukkelijk verschillend te zijn en toch samen te leven.” Over docenten zegt hij dat zij van alle werkende mensen “de meest noodzakelijke, de meest heldhaftige, de meest grootmoedige en de meest beschavende van allen zijn die zich dagelijks inspannen om in de behoeften van een democratische samenleving te voorzien”. Kortom, docenten zijn de helden van de moderne tijd. Tegen alle publieke jammerklachten in over de dalende kwaliteit van het onderwijs en de verdomming van de jeugd, moeten zij elke dag opnieuw de keuze maken om optimist te zijn.

Leren leren

Onderwijzen komt volgens Savater, vooral neer op het stimuleren en toelichten van het “gebruik van de rede, dat uniek menselijke vermogen om te beschouwen, te abstraheren, te deduceren, te beargumenteren en te concluderen conform de logica”. Hij beklemtoont dat “de kunst van leren bestaat uit veel vragen en weinig antwoorden, uit persoonlijk zoektochten, maar niet uit van bovenaf gedicteerde waarheden. Het bestaat uit kritiek en twijfel, maar niet uit passieve aanvaarding van kennis die door de leraar wordt overgedragen”. Leren leren acht Savater de hoofdzaak van het onderwijs met daarbij ook het reflecterend vermogen om zowel leren na te denken over het eigen denken als over het denken van anderen. Leren leren en leren reflecteren opdat we elkaar kunnen leren mens te zijn.

Thomas Bersee is onderwijsadviseur bij ProBiblio, de Provinciale Ondersteuningsinstelling voor bibliotheken in Noord-en Zuid-Holland.

Referenties

Duijvestijn, J. (1998). De onwetende filosoof. De Groene Amsterdammer, nr. 28.
https://www.groene.nl/artikel/de-onwetende-filosoof

Savater, F. (1991/2017). Het goede leven: Ethiek voor mensen van morgen. Utrecht: Bijleveld.

Savater, F. (1997/2013). De waarde van opvoeden: Filosofie van onderwijs en ouderschap. Utrecht: Bijleveld.

Verder lezen

• Savater, F. (1991/2010). De moed om te kiezen: Een filosofie van de vrijheid. Utrecht: Bijleveld.
• Savater, F. (2010). Lof der godloosheid: Kleine filosofie van ongeloof en twijfel. Utrecht: Bijleveld.
• Savater, F. (2014). Goed samen leven: Politiek voor mensen van nu. Utrecht: Bijleveld.
• Savater, F. (2017). Contra el separatismo. Barcelona: Ariel.
• Savater, F. (2017). De vragen van het leven: Een uitnodiging tot de filosofie. Utrecht: Bijleveld.
• Savater, F. Voltaire against the fanatics: The first modern intellectual in. Eurozine: https://www.eurozine.com/voltaire-against-the-fanatics/